بررسی بازتاب باورهای آئین میترایی در افسانه‌های لری

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 16، شماره 59، تیر 1399، صفحه 103-129   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سودابه کشاورزی^{* 1}؛ زرین تاج واردی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شیراز

²دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

میترائیسم یا مهرپرستی یکی از کهن‌ترین آئین‌های جهان است که پرستش آن به دوران ماقبل زرتشت برمی‌گردد. میترا خداوند پیمان و روشنایی است که با بی‌نظمی، خشک‌سالی، نافرمانی و دروغ مخالف است و به جنگاوری مشهور است. به دلیل ویژگی‌های خاص این ایزد، آئین میترایی در مناطق زیادی رواج یافت. با توجّه به اینکه افسانه بازماندۀ روایت‌های مقدّس اسطوره‌ای است که ریشه در برخی از اعتقادات آئینی دارد، در پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، به بررسی بازتاب باورهای آئین میترایی در افسانه‌های لری پرداخته می‌شود. بستر پژوهشی مقاله افسانه‌هایی است که به زبان فارسی در استان‌های لرنشینِ چهار محال و بختیاری، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد گردآوری شده‌اند. هدف از این تحقیق بررسی و تحلیل رد پای باورهای میترایی و کارکردهای آن در افسانه‌های لری است. خواننده با مطالعۀ این مقاله درمی‌یابد که بعضی از باورهای اسطوره‌ای و دینی مربوط به آئین میترایی، با حفظ کارکرد خود و برخی دیگر با دگردیسی‌هایی، در افسانه‌های لری ریشه دوانیده است. باورهای مربوط به چگونگی تولد، جنگاوری و بارورکنندگی ایزد مهر و نیز باورهایی که در این آئین پیرامون پدیده‌های خورشید، خروس، کلاغ، عقاب، سرباز، آتش، عدد هفت و گاو وجود دارد، از این دسته‌اند.

کلیدواژه‌ها

ایزد مهر؛ ادب عامه؛ افسانه‌های لری؛ باورهای دینی؛ باورهای اسطوره‌ای

مراجع

کتابنامه

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1393. اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش.

اولانسی، دیوید. 1380. پژوهشی نو در میتراپرستی: کیهان‌شناسی و نجات و رستگاری در دنیای باستان. ترجمه و تحقیق مریم امینی. تهران: چشمه.

بهار، مهرداد. 1376. پژوهشی در اساطیر ایران (پارۀ نخست و دوم). تهران: آگاه.

ــــــــــ . 1390. از اسطوره تا تاریخ. چ7. تهران: چشمه.

بیدمشکی، مریم. 1383. «مهر به هفت‌خوان رستم». کتاب ماه هنر. ش75. صص125ـ114.

بیرانوند، زلیخا. 1392. افسانه‌ها و باورهای عامیانه دربارۀ قلعه‌های لرستان با محوریت قلعة فلک‌الافلاک. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان‌های باستان. دانشگاه شیراز.

پورخالقی چترودی، مهدخت. 1381. درخت شاهنامه (ارزش‌های فرهنگی و نمادین درخت در شاهنامۀ فردوسی. مشهد: به‌نشر.

پورداوود، ابراهیم. 1380. فرهنگ ایران باستان. تهران: اساطیر.

دادور، ابوالقاسم. 1341. درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: کلهر.

درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان. 1380. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج3. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1381. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج10. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1382. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج5. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1384. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج17. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1386. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج19. تهران: کتاب و فرهنگ.

دوانی، سوزان. 1385. دین در جهان باستان. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: توس.

دوانی، فرزانه؛ محمّد فشارکی و محبوبه خراسانی. 1394. «بازتاب نمادین قربانی میترایی ـ اسطورۀ کشتن گاو نخستین ـ در هفت‌پیکر نظامی». متن‌شناسی ادب فارسی. دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ جدید. ش2. صص20ـ1.

دوشن گیمن، ژاک. 1390. اورمزد و اهریمن. ترجمۀ عباس باقری. تهران: فرزان.

رضایی، عبدالعظیم. 1379. اصل و نسب و دین­های ایرانیان باستان. تهران: دُر.

رضی، هاشم. 1381الف. آئین مهر. ج1. تهران: بهجت.

ــــــــــ . 1381ب. تاریخ رازآمیز میترایی در شرق و غرب: پژوهشی در تاریخ میترایی از آغاز تا عصر حاضر. ج1. چ2. تهران: بهجت.

ــــــــــ . 1382. دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت. تهران: سخن.

سرکاراتی، بهمن. 1385. پهلوان اژدرکش در اساطیر و حماسۀ ایران. تهران: قطره.

شریفیان، مهدی و رضا غفوری. 1387. «بازتاب مهرپرستی در شاهنامه فردوسی». مطالعات ایرانی. ش14. صص146ـ131.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.

کریستن‌سن، آرتور. 1383. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

کومون، فرانتس. 1367. «رازهای میترا». ترجمۀ فریبا مقدم. چیستا. ش6. صص194ـ190.

ـــــــــــــ . 1380. آئین پررمز و راز میترایی. ترجمۀ هاشم رضی. تهران: بهجت.

ـــــــــــــ . 1386. دین مهری. ترجمۀ احمد آجودانی. تهران: ثالث.

گلشنی، فرناز؛ عطامحمّد رادمنش و مهدی تدین نجف‌آبادی. 1395. «تأثیر باورهای میترایی بر تاریخ بلعمی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص190ـ167.

مقدم، محمّد. 1380. جستاری دربارۀ مهر و ناهید. تهران: هیرمند.

ملک‌زاده، فاطمه. 1386. این آتش نهفته. تهران: هزار.

موسوی، رسول. 1388. «تصاویر بلاغی خورشید در شاهنامه و بازتاب اسطورۀ مهر در آن». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش14. صص199ـ175.

مولائی، چنگیز. 1388. «سروش». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

موله، م. 1377. ایران باستان. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: توس.

نیبرگ، هنریگ ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

واثق عباسی، عبدالله و یعقوب فولادی. 1396. «دگردیسی اسطورۀ آفرینش مهری در عرفان ایرانی ـ اسلامی (با تکیه بر اشعار مولوی)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب. س13. ش47. صص362ـ343.

ویدن گرن، گئو. 1381. جهان معنوی ایرانی از آغاز تا اسلام. ترجمة محمود کندری. چ1. تهران: میترا.

هینلز، جان راسل. 1382. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ3. تهران: چشمه.

یشت‌ها. 1377. ترجمۀ ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

English Sources

Anklesaria, B. T. 1956. Zand-Akasih. Iranian or Greater Bundahishn. Bombay.

Boyce, M. 1975. A History of Zoroastrianism: The early period. Vol. I. Leiden, Köln: Brill.

Haug, M. and E. W. West. 1971. The Book of Arda Viraf: Amsterdam.