بازتاب قصۀ حضرت یونس (ع) در آثار مولانا و تشابه آن با منابع عرفانی پیشین

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 16، شماره 59، تیر 1399، صفحه 153-180   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

خدیجه نامدار جویباری¹؛ حسین حسن پور آلاشتی^{* 2}؛ مسعود روحانی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران

²دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

قصه‌‌های پیامبران همواره بستری ملموس و قابل‌ فهم برای مخاطب بوده‌ که عارفان برای بیان اندیشه‌های خود از زمینۀ تمثیلی آن بهره برده‌اند. مولانا جلال‌الدین (د.672ق) از جمله عارفانی است که قصه را ابزاری برای ارائۀ معنا قرار داده و از قصه‌های پیامبران سود جسته است. زندگی یونس (ع)، عناصر ویژه‌ای را در اختیار مولانا نهاده که بستری مناسب برای بیان اندیشه‌های اوست. او به‌ دنبال روایت خطی قصۀ یونس (ع) نیست و به‌ مقتضای سخن و مخاطب، جزئی از قصه را برمی‌گزیند. این نوع گزینش، نگاه نوین مولانا به قصه و به ‌کارگیری آن برای روشن‌داشت اندیشه‌اش است. پژوهش حاضر کاوشی برای بررسی دیدگاه متون عرفانی پیش از مولانا دربارۀ یونس (ع)، روایت مولانا از قصه و میزان شباهت آن‌ها است که از روش توصیفی‌ ـ ‌تحلیلی بهره می‌برد. پس از بحث و بررسی این موارد، به این نتیجه می‌رسیم که مولانا با وجود برداشت‌هایی از آثار پیشینیان، در نهایت، تأویل‌ها و دیدگاه‌های خود را ارائه کرده و در بخش‌هایی، مؤلفه‌های معنایی‌ـ ‌‌هنری جدیدی آفریده است.

کلیدواژه‌ها

قصه‌های پیامبران؛ یونس (ع)؛ ذوالنون (ع)؛ مولانا؛ آثار مولانا

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

 

ابن‌بابویه، محمّد‌بن على (شیخ صدوق). 1376. الأمالی. چ6. تهران: کتابچى.

ابن‌خمیس الموصلى، الحسین‌بن نصربن محمّد. 1427ق. مناقب الأبرار و محاسن الأخیار فى طبقات الصوفیه. تصحیح سعید عبد الفتاح. ج1. بیروت: دار الکتب العلمیه.

ابن‌سبعین، عبدالحقّ‌بن ابراهیم‌بن محمّد. 1978م. بُد العارف. تصحیح جورج کتوره. بیروت: دار الأندلس.

ابن‌عربى، محیى‌الدین. 1946م. فصوص الحکم. ج1. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.

ابوجعفر القمی، محمّد‌بن الحسن. 1404ق. بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم. تصحیح محسن‌بن عباسعلى کوچه‌باغى. ج1. چ2. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.

اسداللهی، خدابخش و بهنام فتحی. 1393. «پدیده شب در اندیشه مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش35. صص34ـ11.

انصارى، خواجه عبدالله. بی‌تا. طبقات الصوفیه. بی‌جا: بی‌نا.

البونى، احمد‌بن على. 1427ق. شمس المعارف الکبرى. ط2. بیروت: موسسة النور للمطبوعات.

پورنامداریان، تقی. 1394. داستان پیامبران در کلیات شمس (شرح و تفسیر عرفانی داستان‌ها در غزل‌های مولوی). ویرایش جدید. تهران: سخن و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ترمذى، سیّدبرهان‌الدین محقق. 1377. معارف. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ2. تهران: مرکز نشر دانشگاهى.

حری، ابوالفضل. 1389. «مناسبات زبانی یا زنجیرمندی خرد و کلان در قصص قرآنی (با نگاهی به داستان یونس(ع))». فصلنامة پژوهش‌های زبان و ادبیّات تطبیقی. س1. ش4. صص91ـ77.

خرکوشى، ابوسعد عبدالملک‌بن محمّد. 1427ق. تهذیب الاسرار فى أصول التصوف. تصحیح امام سیدمحمّدعلى. بیروت: دار الکتب العلمیه.

خوارزمى، مؤیدالدین. 1386. ترجمۀ احیاء علوم‌الدین‏ ابوحامد محمّد غزالى. ج4. چ6. تصحیح حسین خدیو جم. تهران: علمى و فرهنگى.

دیلمى، محمّدبن عبدالملک. 1428ق. شرح الأنفاس الروحانیة لأئمة السلف الصوفیة. تحقیق و دراسة احمد فرید المزیدی. قاهره: دار الآثار الاسلامیه.

الدیوه‌جی، سعید. 1954م. «جامع النبی یونس». سومر. المجلد العاشر. الجزء 2. صص266ـ250.

روزبهان بقلى شیرازى. 1374. شرح شطحیات. تصحیح هانرى کربن. چ3. تهران: طهورى.

ـــــــــــــــــــ . 2008م. تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن. تصحیح احمد فرید المزیدى. ج2. بیروت: دار الکتب العلمیه.

ستاری، جلال. 1377. پژوهشی در قصۀ یونس و ماهی. تهران: مرکز.

السراج الطوسى، ابونصر. 1914م. اللمع فى التصوف. تصحیح رینولد نیکلسون. ج98. لیدن: بریل.

سلامت باویل، لطیفه. 1396. «تحلیل ساختار روایت داستان یونس پیامبر در قرآن براساس نظریات ژرار ژنت». پژوهش‌نامۀ قرآن و حدیث. ش20. صص68ـ49.

سمعانی، احمد. 1384. روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح‏. تصحیح نجیب مایل هروى‏. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

سهروردى، شهاب‌الدین ابوحفص. 1427ق. عوارف المعارف. تحقیق احمد عبدالرحیم السایح، توفیق على وهبه. ج1. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.

سیف، عبدالرضا. 1387. داستان‌های پیامبران در مثنوی. تهران: سخن.

شمس تبریزی. 1377. مقالات شمس. تصحیح محمّدعلی موحد. ج1. چ2. تهران: خوارزمی.

شهیدی، سیّدجعفر. 1373. شرح مثنوی. ج3 و 7. تهران: علمی و فرهنگی.

طوسى، تاج‌الدین احمدبن محمّدبن زید. 1382. قصۀ یوسف (الستین الجامع للطائف البساطین). تصحیح محمّد روشن. چ4. تهران: علمى و فرهنگى.

عطار‏، فریدالدین. 1386‏. مصیبت‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: سخن.

ـــــــــــــــ .1905م. تذکرة الأولیاء. تصحیح رینولد نیکلسون. ج2. لیدن: بریل.

غزالى، ابوحامد محمّد. بی‌تا. إحیاء علوم الدین. تصحیح عبدالرحیم‌بن حسین حافظ عراقى. ج14. بیروت: دار الکتاب العربى.

غزنوى، سدیدالدین محمّد. 1384. مقامات ژنده پیل. تصحیح حشمت مؤید. چ3. تهران: علمى و فرهنگى.

فرخی، حسین. 1396. ساختار نمایشی قصه‌های قرآن. تهران: سورۀ مهر.

قشیرى، ابوالقاسم عبدالکریم. 1422ق. شرح أسماء الله الحسنى. تصحیح عبدالروف سعید و سعدحسن محمّدعلى. قاهره: دار الحرم للتراث.

ــــــــــــــــــــــ .1981م. لطائف الإشارات. تصحیح ابراهیم بسیونى. ج2 و 3. ط3. مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

گلی‌زاده، پروین، مختار ابراهیمی و افسانه سعادتی. 1394. «تحلیل ماهی، یک نماد معنوی در مثنوی مولوی». نشریۀ زیبایی‌شناسی ادبی. ش25. صص187ـ167.

گیلانی، عبدالقادر. 1412ق. السفینة القادریة. تصحیح محمّد سالم بواب. بیروت: دار الالباب.

محمّدپور، محمّد، نوید بازرگان و امیرحسین ماحوزی. 1394. «تولّد آسمانی با مرگ نفسانی (مرگ اختیاری) به روایت مثنوی معنوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش39. صص310ـ263.

مرعشی‌پور، محمّدرضا. 1396. قصه‌های قرآن: با نگاهی به مثنوی معنوی. تهران: نیلوفر.

مستملى بخارى، اسماعیل. 1363. شرح التعرف لمذهب التصوف. تصحیح محمّد روشن. ج2، 3 و 4. تهران: اساطیر.

مهران، محمّد بیّومی. 1383. بررسی تاریخی قصص قرآن. ترجمۀ مسعود انصاری. ج4. تهران: علمی و فرهنگی.

مولانا، جلال‌الدین محمّد. 1371. مکتوبات مولانا جلال‌الدین رومی. تصحیح توفیق سبحانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ــــــــــــــــــــــ .1384. دیوان کبیر شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: طلایه.

ــــــــــــــــــــــ .1386الف. مثنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. چ4. تهران: هرمس.

ــــــــــــــــــــــ . 1386ب. فیه ما فیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ2. تهران: نگاه‏.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف الأسرار و عدة الأبرار. تصحیح علی‌اصغر حکمت. ج1، 4، 5، 6، 8، 9 و 10. چ5. تهران: امیرکبیر.

یزدان‌پرست، حمید. 1384. داستان پیامبران در تورات، تلمود، انجیل و قرآن و بازتاب آن در ادبیّات فارسی. چ2. تهران: اطلاعات.

English Sources

Thompson, Thomas. 2010. “Clarel, Jonah, and the Whale: A Question Concerning Rachel’s Missing Children”. Leviathan. Johns Hopkins University Press. Vol.12, No.1. pp.53-65.

Johns, A. H. 2003. “Jonah in the Qur’an: An Essay on Thematic Counterpoint”. Journal of Quranic Studies, Vol.5, No.2. pp.48-71.