جایگاه زن در تمدن ساسانی براساس شواهد تاریخی و باستان‌شناختی

روان‌شناسی فرهنگی زن

مقاله 2، دوره 12، شماره 43، فروردین 1399، صفحه 19-31   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

میلاد باغ شیخی^*

دانشگاه تهران، گروه باستان‌شناسی، تهران، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی جایگاه زن در تمدن ساسانی از منظر شواهدِ تاریخی و باستان‌شناختی می‌باشد. جامعۀ پژوهش شامل نقوش زنان در آثار فرهنگی برجای مانده از دوران ساسانی است. نمونه پژوهش شامل نقش زن در مواد فرهنگی برجای مانده از عصر ساسانی براساس شواهد باستان‌شناختی است. طرح پژوهش توصیفی-تحلیلی بود. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و از طریق فیش-برداری انجام شد و پس از آن به بررسی شواهد برجای ماندۀ باستان‌شناختی از جایگاه زن در ایرانِ فرهنگی ساسانی پرداخته شد و اطلاعات به صورت کیفی مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد نقش زن در هنرهای وابسته به معماری نظیر نقاشی، گچ‌بری، پارچه‌بافی، موزاییک وغیره مشهود است و به لحاظِ جایگاه سیاسی، زنان از قدرت خوبی در جامعه برخوردار بودند و منابع تاریخی و شواهد باستان‌شناسی نظیر سکه‌ها آن را تأیید می‌نماید؛ از طرفی دیگر یافت شدن تصویر زنان در میان اکثر مواد فرهنگی باستان‌شناسی نشان از آن دارد که احترام به زن و گستردگی فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی وغیره هنر، دیگر خاص دربار و در دستِ اعضای سلطنتی نیست، بلکه با بهبود یافتن قوانین اجتماعی، زنان از جایگاه و آزادی عمل بهتری در کنار با جامعۀ طبقاتی مردسالار داشتند.

کلیدواژه‌ها

جایگاه زن؛ تمدن ساسانی؛ شواهد تاریخی؛ باستان‌شناسی

مراجع

- اشپولر، فریدریش. (2014). فرش­های پیش­از اسلام و منسوجاتی از خاور زمین. ترجمۀ رضوان احمدی­پیام و معصومه طوسی. (1397). تهران: انتشارات سمت.

- افخمی، بهروز، زینی­زاده­جدی، تقی، و حسینی­نیا، مهدی. (1397). مطالعۀ جایگاه زن در دورۀ هخامنشی و آشوری براساس شواهد باستان­شناسی. فصلنامۀ زن در فرهنگ و هنر، 10 (4)، 527-548.

- امینی، امین. (1389). سکه­های ساسانی. چاپ اول. تهران: انتشارات پازینه.

- پاکباز، رویین. (1389). نقاشی­ایران از دیرباز تا امروز. چاپ نهم . تهران: انتشارات شادرنگ.

- جعفری­دهقی، محمود. (1395). راهنمای کتیبه­های فارسی میانه (پهلوی ساسانی). تهران: انتشارات سمت.

- چایچی­امیرخیز، احمد، خلیلی، مهدی. (1393). مقایسۀ نقوش هنری موزاییک­های رومی و ساسانی (براساس موزاییک­های انتاکیه و بیشاپور). دو فصلنامۀ مطالعات هنر بومی، 1: 103-118.

- دادور، ابوالقاسم، معین­الدینی، محمد. و عصارکاشانی، الهام. (1391). بررسی تأثیرات نقاشی­ساسانی بر دیوارنگاره­های سغدی. فصلنامۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 17(4)، 23-32.

- رحمانی، غلامرضا.، چایچی­امیرخیز.، و مکاری، محمد. (1396). مطالعۀ تطبیقی نگارهای باستانی کوه خواجه زابل و شهر گور فیروزآباد. مجلۀ مطالعات باستان­شناسی، 9 (2)، 43-56.

- رضی، هاشم. (1379). اوستا. ترجمه و پژوهش. تهران: انتشارات بهجت.

- رهبر، مهدی. (1376). کاوش­های باستان­شناسی بندیان درگز. گزارش­های باستان­شناسی (1). تهران: انتشارات پژوهشکدۀ باستان­شناسی سازمان میراث­فرهنگی کشور: 9-32.

- رهبر، مهدی. (1390). آتشکدۀ بندیان درگز؛ یک­باردیگر. پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، 4 و5، 177-167.

- ریاحی­دهقی، بتول. (1390). تحلیلی بر جایگاه 16 تن از زنان دربار ساسانی به استناد کتیبه شاپور یکم در کعبۀ زرتشت. مجلۀ مطالعات ایرانی، 10 (19)، 203-243.

- سرفراز، علی­اکبر، آورزمانی، فریدون. (1388). سکه­های ایران از آغاز تا زندیه. تهران: انتشارات سمت.

- سیدخلیل­اللهی، سارا، ابوالقاسمی، محسن. (1398). جلوه­های تصویری و نوشتاری فره یا خوره بر سکه­های ساسانی (651-224م). فصلنامۀ پژوهش­های باستان­شناسی ایران، 9 (22)، 197-216.

- شجاعی، نسرین­سادات، افظل­طوسی، عفت­السادات. (1395). زنان در سکه­های ساسانی. همایش بین­المللی شرق­شناسی، تاریخ و ادبیات پارسی. ارمنستان. دانشگاه دولتی ایروان ارمنستان با همکاری موسسه سفیران فرهنگی مبین: 1-18.

- صالحی، کوروش، نادری، فرشید. (1392). ساختار اجتماعی ازدواج در دورۀ ساسانی. فصلنامه جامعه شناسی تاریخ، 5 (2)، 93-117.

- صدرایی، علی، قلی­نژاد، مستنصر، کوهستانی، حسین، و آذر، محیا. (1398). نبرد بهرام گور در کشمهین؛ بازنگری در برخی از نقوش گچ­بری بندیان درگز. مجلۀ مطالعات باستان­شناسی، 11(3)، 171-190.

- قریب، بدرالزمان. (1345). کتیبه­ای به خط پهلوی در چین. مجلۀ دانشکدۀ ادبیات تهران، 53 (1)، 70-76.

- کروگر، ینس. (1982). تزئینات گچ­بری ساسانی. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی. (1396). تهران: انتشارات سمت.

- کریستین­سن، آرتور. (1994). ایران­در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. (1390). تهران: انتشارات صدای معاصر.

- گلشنی­راد، کریم.، خدام­پور، میترا. (1389). بررسی وضعیت حقوقی زن در دوره ساسانی. فصلنامۀ تاریخ، 3(11)، 173-190.

- گلشنی­راد، کریم. (1390). بررسی وضعیت زن در خانواده و جامعۀ دورۀ ساسانی. فصلنامۀ زن در فرهنگ و هنر،  4(3)، 131-117.

- گیرشمن، رومن. (1971). هنر ایران در دوران پارت و ساسانی. ترجمۀ بهرام فره­وشی. (1390). تهران: انتشارات علمی­ و فرهنگی.

- لوکونین، ولادیمر. (1972). تمدنِ ساسانی. ترجمۀ عنایت­الله رضا. (1350). تهران: انتشارات علمی­فرهنگی.

- محمدی، مریم، نیستانی، جواد، موسوی­کوهپر، سیدمهدی، هژبری­نوبری، علیرضا. (1390). مطالعۀ گونه­شناسی، عناصر و اجزای معماری ایران در دوره ساسانی. نامۀ باستان­شناسی، 1(1)، 83-104.

- محمدی­فر، یعقوب، امینی، فرهاد. (1394). باستان­شناسی و هنر ساسانی. تهران: انتشارات شاپیگان.

- مزداپور، کتایون. (1370). دربارۀ ساخت خانواده در دورۀ ساسانی. مجله فرهنگ، کتاب نهم. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 227-242.

- منصوری، امیر، کرمیان، غلامرضا. (1391). هنر گچ­بری دوره ساسانی در محوطه باستانی برزقاوله کوهدشت لرستان. فصلنامۀ هنرهای تجسمی نقش­مایه، 5(10)، 73-82.

- نصراله­زاده، سیروس. (1385). کتیبه­های پهلوی کازرون. مجموعۀ آثار فارس­پژوهی12. تهران: انتشارات کازرونیه.

- نعمتی، محمدرضا، شریفیان، فریبا، صدرایی، علی. (1398). مطالعه و تحلیل سکه­های مکشوف از محوطۀ ولیران دماوند. فصلنامۀ پژوهش­های باستان­شناسی ایران، 9 (21)، 115-129.

- نیکنامی، کمال­الدین، دژم­خویی، مریم. (1391). درآمدی بر نظام جنسیت و نابرابری اجتماعی در ایران دورۀ ساسانی. فصلنامۀ جامعه­شناسی و تاریخ، 4(1)، 70-55.

- ویسهوفر، یوزف. (1996). ایران­باستان. ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر. (1390). تهران: انتشارات ققنوس.

- هرتسفلد، ارنست. (1941). ایران در شرق باستان. ترجمۀ همایون صنعتی­زاده. (1381). تهران: پژوهشگاه علوم­انسانی و مطالعات فرهنگی.

- هورشید، شقایق.، موسوی­حاجی، سیدرسول. (1393). کاوش­باستان­شناسی در محوطه برزقاواله، حوزه سد سیمره. فصلنامۀ علمی­هنری اثر، 68، 93-108.

- Azarnoush, M. (1994). The Sasanian Manor House at Hajiabad. Iran (Florence, 1994), loose plans at the end of the book and particularly, 55-88.

- Shahbazi, A. S. (1983). Studies in Sasanian prosopography. AMI N.S., 16, 255-68.

- Weber, U. (2009). Wahrām II., König der Könige von Ērān und Anērān. Iranica Antiqua, 44. 559-643.

- www.livius.org.