جایگاه عرف در حقوق شهروندی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 7، دوره 16، شماره 59، خرداد 1399، صفحه 159-177   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2020.673326

نویسندگان

فاطمه عرب احمدی¹؛ احمدرضا خزائی^{* 2}

¹دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

²استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

چکیده

فقها و حقوقدانان نقش و اعتباری خاص برای «عرف» قائل بوده و برای آن تعابیر و جایگاه ویژه­ای مد نظر قرار می­دهند. بی­تردید عرف­ها، سنت­ها و رسوم به تدریج به ارزش­های اجتماعی تبدیل شده  و یا موجب شکل­گیری آنها می­گردند. با تحول در متغیرهای عرف مانند شرایط زیستی انسان­ها، پیشرفت سطح زندگی، تحولات فرهنگی و اندیشه­های جدید و ... میزان اثرگذاری آن بر موضوعات مختلف همچون حقوق شهروندی  افزایش می­یابد. این مقاله سعی نموده­است  نقش مکمل «عرف» به عنوان یکی از منابع تأثیرگذار بر قواعد حقوقی جامعه و  ارتباط آن با «حقوق شهروندی» را مورد بررسی قرار  دهد. عرف از یک سو می­تواند نقشی ایجابی در شکل­گیری حقوق شهروندی ایفا نموده و در مواردی که قوانین نمی­توانند تمام حوایج مردم را پیش­بینی نمایند به یاری آمده و به تکمیل، رفع اجمال و تفسیر آن می­پردازد و گاه قانون­گذار با اندک تغییر و تصرف بر عرف لباس قانونی می­پوشاند. از سویی دیگر نیز می­تواند مانعی برای تحقق آن یا نقش سلبی داشته­باشد؛ در اینگونه موارد قانون  با ورود خود عرف را نسخ کرده و آن را مطرود می­نماید. به­عبارت دیگر تازمانی­که لزوم توجه به حقوق شهروندی به­هنجار مسلط مردم تبدیل نشود، ساز و کارهای حقوقی راه دشواری را برای رهیافت از آن پیش­رو خواهند داشت. 

کلیدواژه‌ها

عرف؛ حقوق شهروندی؛ هنجار؛ ارزش‌های اجتماعی؛ شرع

مراجع

1. آفنداک،خلیل،(1385). حقوق شهروندی و قضایی،مجموعه مقالات حقوق شهروندی: دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماکو.

2. ابن منظور ،جمال الدین(1408 ق).لسان العرب، دارالحیاء التراث العربی،بیروت.

3.اردبیلی،محمدعلی،(1379).حقوق جزای عمومی: نشر میزان،تهران.

4.اصفهانی،راغب،(1393ق ) .معجم المفردات الفاظ القران: مکتبه‌الم‍رت‍ض‍وی، تهران.

5.افشار،حسن،(1355).کلیات حقوق تطبیقی: دانشگاه تهران،تهران.

6.پروین،خیرالله،(1393).مبانی حقوق عمومی:سمت،تهران.

7 جاوید، محمد جواد، شاهمرادی ،عصمت ،(1396).حقوق شهروندی و نظام قضایی،: خرسندی تهران.

8.جعفری لنگرودی،محمد، (1393).ترمینولوژی حقوق:گنج دانش،تهران.

9.چلبی،مسعود،(1389). تحلیل نظری منشا و ارتباط هنجارهای اجتماعی و نابرابری ها:مجله تحلیل اجتماعی،(59)4 ،3-26.

10.حاجی تبار فیروزجانی، حسن(1398). نقش نهادهای مذهبی در پیشگیری از جرم، چالش ها و راهکارهای مقابله با آن: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی،(56)15،47-68.

11.حرّ عاملى، محمد بن حسن بن علی،(1409ق). وسائل الشیعه: مؤسسه آل البیت علیهم السلام،  قم.

12.حسینی، سید محمد، (1360).جایگاه عرف در شریعت و نقش آن در قانون گذاری و دادرسی: فصلنامه علمی-پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلامی،(7)3، 141-178.

13.خسروشاهی،قدرت الله،(1391).نظریه و نظام های حقوقی: جنگل،تهران.

14. خلاف، عبدالوهاب، (1997 م)، التشریع الاسلامی فیما لانص فیه، ناشر دارالقلم، کویت، چاپ ششم.

15.درزی، مهرانه،جعفری هرندی، محمد، موسوی ، محمد صادق(1398). تاثیر عرف بر احکام حجاب و پوشش زنان مسلمان: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، (55)15، 75-96.

16.درویش ترابی،محمود، کلانتری درون کلا، کیومرث( 1397) .عنصر زمان و مکان و نقش آن در تحول اجتهاد بر احکام جزایی اسلام: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی،(54)15، 49-66 .

17.دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، (1364).درآمدی بر حقوق اسلامی:دفتر انتشارات اسلامی، قم.

18.رایگان،محمودی،(1390).نگاهی به عرف در فقه و حقوق اسلامی:مجله معرفت، (165)12 ،53-72.

19.ربانی،رسول و شاهنوشی،مجتبی،(1385). مبانی جامعه شناسی:اوای نور، تهران،چاپ دوم.

20.رزاق پور،یوسف،(1390).نگاهی به حقوق شهروندی:ماهنامه کانون ،(123)9، 87-101.

21.رضایی پور، آرزو،(1385) .حقوق شهروندی:آریان، تهران.

22.رفیع پور،فرامرز،(1382).آناتومی جامعه:شهرک سهامی انتشار، تهران،چاپ سوم.

23.سیاح ،احمد،(1386).فرهنگ سیاح،: انتشارات اسلام، تهران چاپ دوازدهم.

24.شریفی طراز کوهی،حسین،(1392).زمینه ها، ابعاد و آثار حقوق شهروندی: میزان، تهران.

25.صمدانیان،محسن(1388) .عوامل تبدیل ارزش ها به هنجارهای اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه: نشریه پژوهش های نهج البلاغه(25)4، 100-121.

26.طباطبایی،محمدحسین،(1360). المیزان فی تفسیر القرآن،جلد 8: جامعه مدرسی حوزه علمیه قم،قم.

27.طبرسی،امین الاسلام،(بی تا). مجمع البیان فی التفسیر القرآن: معارف اسلامیه، تهران.

28.عسکری،پوریا، ساعد،امیر،(1391).نسل  سوم حقوق بشر: مجد،تهران.

29.علوی،سیدمحمدتقی،(1381).تاملی برجایگاه عرف و عادت در فقه و حقوق موضوعه ایران:نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، (182)45، 135-168.

30.عظیم زاده اردبیلی، فائزه، محمدی آرانی، اکرم (1391). نقش عرف در تفسیر حقوق غیرمالی زوجین: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی،(29)8، 79-96.

31. عینی، محسن، البرزی ورکی، مسعود، ملکی ، امین( 1392) .تکریم حیات و تحولات تقنینی ایران: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، (33)9، 95-112.

32. فخرالمحققین حلی، محمد بن حسن بن یوسف، (1387 ق)، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، محققین سید حسین موسوی – علی پناه اشتهاردی – عبدالرحیم بروجردی، ناشر مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.

33.فیض،علیرضا،(1382).ویژگیهای اجتهاد و فقه پویا: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران.

34. فیض،علیرضا (1373).مبادی فقه و اصول: دانشگاه تهران،تهران.

35.قرایی مقدم،امان الله(1377). مبانی جامعه شناسی: ابجد،تهران، چاپ دوم.

36.کاتوزیان،ناصر(1370).مقدمه علم حقوق: شرکت سهامی انتشار ، تهران،چاپ چهاردهم.

37. کاتوزیان،ناصر ،(1377).کلیات حقوق:شرکت سهامی انتشار،تهران.

38.کاستلز،مانوئل،(1382).عصر اطلاعات،ترجمه احمد علیقلیان ،تهران: طرح نو.

39.گلباغی،جبار،(1370).درآمدی بر عرف: مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی  حوزه علمیه،قم.

40.محسنی،فرید،(1386).گفتمان سیاسی جنایی قانونگذار در قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی،مقالات برگزیده همایش حقوق شهروندی:مرکز مطبوعات و انتشارات،تهران.

41. محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن، (1412 ق) نکت النهایه، ناشر انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، چاپ اول.

42.محقق داماد‌ یزدى، سید مصطفى،(1406ق). قواعد فقه، جلد1:‌ مرکز نشر علوم اسلامى،تهران،چاپ دوازدهم.

43.موسوی،یعقوب،(1380).تحول­حقوق­شهروندی به سویی انتظام شهری:فصلنامه دانش انتظامی، (45)3،4-71.

44.معین،محمد،(1382). فرهنگ جیبی معین: زرین،تهران.

45.مغنیه،شیخ محمد جواد،(1408ق)علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید: دارالعلم ملایین،بیروت، چاپ سوم.

46. نجفی، محمد حسن، (1421 ق) جواهر الکلام فی ثوبه الجدید، ناشر مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی علی مذهب اهل البیت، قم، چاپ اول.

47. نراقی، احمد بن محمدمهدی، (1417 ق)، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، ناشر انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، چاپ اول.

48. نعمتی،نبی الله،(1391)بررسی و نقش عرف در فقه امامیه و نظام حقوقی ایران:سایت حقوقی و امور مجلس بازیابی شده  از .www.hwm.ir

49. نوری،محمد،(1379).روش شناسی علمی میرزای نائینی در عرصه سیاست،مجموعه مقالات: کانون پژوهش، اصفهان.