حکمت در قرآن و رد پای تاریخی آن در تمدن اسلامی

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 11، دوره 11، شماره 41، خرداد 1399، صفحه 191-212   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد کریم حکمت آرا¹؛ مهدی نجفی افرا²

¹کارشناسی ارشد فلسفه و حکمت اسلامی

²استاد گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

واژه حکمت دارای سابقه‌ای قابل توجه در سنت عقلی و نقلی دین مبین اسلام بوده و از سه ویژگی مهم برخوردار است؛ یکی افاضی بودن آن است که خداوند به هر کس بخواهد اعطا می‌کند، دوم اینکه معرفتی وجودی است که درون انسان را متحول ساخته و او را به سوی تحولات عمیق وجودی سوق داده و منشأ خیر کثیر می‌شود، سوم دانائی منتهی و منجر به عمل است که نه‌تنها فکر و اندیشه را متحول می‌کند، بلکه زیست انسانی را در حوزه عمل هم متحول می‌سازد. حکمت از منظر مفسران اعم از تشیع و اهل سنت به حکم(درک، عقل)، نبوت، سنت، تفسیر کتاب(قرآن) و... تفسیر شده است اما از نظر نگارندگان بهترین مصداق آن در سنت فکری اسلامی همان فلسفه اسلامی بوده است. لذا در تفاسیر شیعه و سنی می‌خوانیم مراد از «حکمت»، آگاهی بر مصالح و مفاسد اشیا و افعال و اخلاق و عقاید است، خواه آثار دنیوی باشد، خواه آثار اخروی. همچنین حکمت گاه جنبه «علمی» دارد که از آن تعبیر به «معارف عالیه» می‌شود، گاه جنبه عملی دارد که از آن تعبیر به «اخلاق و عمل صالح» می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

حکم؛ مذهب تشیع؛ مذهب سنت؛ تفسیر؛ معرفت وجودی

مراجع

قرآن کریم.

ابن اثیر، مجدالدین. 1364ش، النهایة فی غریب الحدیث، ج1، تحقیق طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، چاپ چهارم، قم: مؤسسه اسماعیلیان.

آخوند گلشاهی، آنه طواق. 1387ش، تفسیر گلشاهی، ج1، چاپ اول، تهران: نشر احسان.

آذرتاش، آذرنوش. 1391ش، فرهنگ معاصر عربی- فارسی، چاپ پانزدهم، تهران: نشر نی.

برنجکار، رضا. 1383ش، حکمت و اندیشه دینی، چاپ اول، تهران: انتشارات نبأ.

الحویزی، علی بن جمعه. 1392ش، تفسیر نور الثقلین، ج1 و ج4، قم: نشر نوید اسلام.

خالدی، محمدعلی. 1387ش، صفوة العرفان فی تفسیر القرآن، ج1، تهران: نشر احسان.

خرم دل، مصطفی. 1391ش، تفسیر نور، چاپ نهم، تهران: نشر احسان.

خمینی، سید روح الله. 1384ش، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی(ره)، ج2، چاپ اول، تهران: نشر عروج.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1404ق، مفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، تهران: دفتر نشر کتاب.

زمخشری، محمود بن عمر بن محمد. 1389ش، تفسیر الکشاف عن الحقائق التنزیل، مسعود انصاری، ج1، تهران: نشر ققنوس.

سید قطب. 1387ش، فی ضلال القرآن،مصطفی خرم دل، ج1، ج2، ج5، چاپ دوم، تهران: نشر احسان.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر. بی تا، تفسیر جلالین، بیروت: نشر مکتبة العلوم الدینیة دار المعرفة للطباعة.

صابونی، محمدعلی. 1383ش، صفوة التفاسیر، محمد طاهر حسینی، ج3، تهران: احسان.

طباطبایی، سید محمدحسین. 1393ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، ج16، قم: نشر اسماعیلیان.

طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن. 1375ش، تفسیر مجمع البیان، ترجمه علی کرمی، ج1 و ج2، تهران: انتشارات فراهانی.

طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن. 1377ش، تفسیر مجمع البیان، تصحیح ابوالقاسم گرجی، ج1، تهران: انتشارات سمت.

طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن. 1379ش، تفسیر مجمع البیان، ترجمه علی کرمی، ج3، تهران: انتشارات فراهانی.

طریحی، فخرالدین. 1367ش، تفسیر مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، ج1، چاپ دوم، قاهره: نشر الثقافة.

طریحی، فخرالدین. 1408ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.

فخر رازی، ابوعبداللّه محمد بن عمر. 1373ش، تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، ترجمه علی اصغر حلبی، ج2، چاپ اول، تهران: نشر اساطیر.

فخر رازی، ابوعبداللّه محمد بن عمر. 1378ش، تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، ترجمه علی اصغر حلبی، ج4، چاپ اول، تهران: نشر اساطیر.

قرائتی، محسن. 1378ش، تفسیر نور، ج1، چاپ چهارم، قم: انتشارات در راه حق.

قرائتی، محسن. 1384ش، تفسیر نور، ج1 و ج2، چاپ سیزدهم، تهران: نشر مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

قرائتی، محسن. 1385ش، تفسیر نور، ج3، چاپ نهم، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

قرشی، سید علی اکبر. 1384ش، قاموس قرآن، ج2، چاپ دهم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

قرطبی، محمد بن احمد انصاری. 1368ش، تفسیر قرطبی، ج2 و ج15، تهران: ناصرخسرو.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1388ق، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

گنابادی، سلطان محمد. 1380ش، تفسیر شریف بیان السعادة فی مقامات العبادة، مترجمان: محمد آقا رضاخانی و حشمت الله ریاضی، ج 11، چاپ اول، تهران: نشر سر الاسرار.

مصطفوی، حسن. 1367ش، تفسیر روشن، ج2، قم: بی نا.

معین، محمد. 1386ش، فرهنگ فارسی معین، چاپ اول، تهران: انتشارات بهزاد.

مکارم شیرازی، ناصر. 1386ش، تفسیر نمونه، ج11، چاپ بیست و هفتم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر. 1387ش، تفسیر نمونه، ج1، ج2، ج12، ج19، چاپ چهل و ششم، تهران: ناشر دار الکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر. 1387ش، تفسیر نمونه، ج15 و ج 19، چاپ بیست و هفتم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر. 1388ش، تفسیر نمونه، ج21، چاپ سی و دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

هاشم زاده هریسی، هاشم. 1375ش، فرهنگ قرآن، ج3، چاپ پنجم، تهران: نشر رامین.