کارآیی تمثیل در حوزۀ توحید

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 12، شماره 43، خرداد 1399، صفحه 101-112   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مژگان زمانی^{* 1}؛ رافضه کیوان پور²

¹دانش‌آموختۀ دکترای تخصّصی زبان و ادبیّات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران

²دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، واحد اصفهان، دانشگاه پیام‌نور، اصفهان، ایران.

چکیده

یکی از اهداف به کار بردن تمثیل در کلام القای اندیشه‌های دینی، صوفیانه و اخلاقی است. بنابراین متون صوفیه مشحون از انواع تمثیل‌هاست. صوفیّه اگرچه برای بیان مفاهیم و موضوعات دینی از تمثیل بهره گرفته‌اند؛ امّا بنا بر برخی تعاریف که از برخی از اصطلاحات دینی به دست داده‌اند از این عنصر زبانی کارآمد بهره نبرده‌اند. یکی از این اصطلاحات که تقریباً در هر متن عرفانی از آن صحبت به میان آمده، توحید است. چون صوفیّه توحید را در عدم تشبیه و تمثیل خداوند به چیزی تعریف کرده‌اند، هیچ گاه برای تعریف و تبیین این اصطلاح از تمثیل بهره نبرده‌اند. مؤلّفان گفتار حاضر در پی آن     بوده‌اند که نظرات متصوّفه را دربارۀ تمثیل به روش تحلیلی و توصیفی بیان کنیم. از اینرو به سراغ آثار بزرگان این طریقت یعنی قشیری، محمّد غزالی، عین القضات همدانی، سهروردی و روزبهان بقلی رفته اند تا بدانند آنها تا چه اندازه با به کار گرفتن تمثیل موافق بوده‌اند. آنها گاه تمثیل را ضروری و گاه مخالف یقین دانسته‌اند.  

کلیدواژه‌ها

توحید؛ تمثیل؛ یقین؛ قیاس

مراجع

قرآن مجید، ترجمۀ بهاءالدّین خرّمشاهی.

1. ابن ترکه، صاین الدّین، (1375)، شرح گلشن راز، تهران: آفرینش.
2. انصاری، خواجه عبدالله، (1417ق.)، منازل السّائرین، تهران: دارالعلم.
3. ---------------  (1387)، ترجمه و متن منازل السّائرین، تهران: مولی.
4. باخرزی، یحیی، (1383)، اوراد الأحباب و فصوص الآداب، تهران: دانشگاه تهران.
5. بدخشی، نورالدّین جعفر، (1374)، شرح شطحیّات، اسلام­آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
6. بقلی، روزبهان، (1374)، شرح شطحیّات، تهران: طهوری.
7. بهاء ولد، (1382)، معارف، تهران: طهوری.
8. تبادکانی، شمس الدّین محمّد، (1382)، تسنیم المقرّبین، تهران: موزه و کتابخانۀ مجلس.
9. حکمت، نصرالله، (1385)، «فلسفۀ تمثیل از نظر ابن ترکه»، شناخت، فصلنامه، بهار، ش 49، صص 194-183.
10. سهروردی، شهاب الدّین، (1375)، رسائل شیخ اشراق، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
11. ضیانور، فضل الله، (1369)، وحدت وجود، تهران: زوّار.
12. عین القضات همدانی، (1385)، دفاعیّات عین القضات همدانی (شکوی الغریب)، تهران: منوچهری.
13. غزالی، محمّد، (1386)، ترجمۀ احیاء علوم الدّین، جلد 1، تهران: علمی و فرهنگی.
14. ---------  (1383)، کیمیای سعادت، تهران: علمی و فرهنگی.
15. فیض کاشانی، محسن، (1372)، راه روشن (ترجمۀ المحجه البیضا)، مشهد: آستان قدس.
16. قشیری، عبدالکریم، (1374)، الرساله القشیریه، قم: بیدار.
17. ------------- (1981م.)، لطائف الإشارات، مصر: الهیئه المصریّه العامه للکتاب.
18. ------------- (2008م.)، نحوالقلوب، الهیئه المصریّه العامه للکتاب.
19. لاهوری، محمّدرضا، (1377)، مکاشفات رضوی، تهران: روزنه.
20. مستملی بخاری، اسماعیل، (1363)، شرح التّعرّف لمذهب التّصوّف، تهران: اساطیر.
21. ملّاصدرا، (1376)، مثنوی ملّاصدرا، به کوشش مصطفی فیضی، قم: کتابخانه مرعشی.
22. موصلی، حسین بن نصر، (1427ق.)، مناقب الأبرار و محاسن الأخیار فی طبقات الصّوفیّه، بیروت: دارالکتب العلمیّه.