تحلیل نرینگی گوساله سامری براساس نقدکهن الگویی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 60، مهر 1399، صفحه 289-329   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

زهرا محققیان^*

استادیار پژوهشکده مطالعات قرآنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

داستان گوسالة سامری یکی از داستان‌های مهم قرآن کریم است که در تورات نیز بارها بدان اشاره شده است. در کنار تمامی تحقیقاتی که پیرامون این داستان انجام شده آنچه حائز اهمیت است توجه به علت انتخاب این گوساله در میان انواع حیوانات توتمی و سپس علت نرینگی آن است؛ به این معنا که علت انتخاب گوساله از میان تمامی حیوانات توسط سامری چیست؟ چرا جنسیت این گوساله در قرآن کریم به صورت مذکر بازتاب یافته ‌است؟ اساساً بازگویی این واقعه و تلمیح به این گوسالة نرینه در آیات قرآن کریم با چه هدفی بوده‌ است و کارکرد آن در القای پیام هدایت چیست؟ در این مقاله با کاوش در باورهای فرهنگی منطقه بین‌النهرین و سرزمین اقوام مختلف سامی کوشش شده‌ است تا ویژگی‌های گوساله از حیث اهمیت آیینی و نمادین آن مورد بررسی قرار گیرد و سپس بافت معنایی جنسیت‌یافتگی این گوساله در قرآن کریم واکاوی شود. این نوشتار با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی میان قرآن کریم و کتاب مقدّس از روش نقد کهن‌الگوهای یونگی نیز بهره برده‌ است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نرینگی این گوساله از شمار آن دسته مضامینی است که بار معنایی خاصی دارد و در مقام نفی برخی از رسوم جاهلی پیرامون تقدیس اجرام طبیعی به کار رفته ‌است. البته از آنجا که این جنسیت‌زدگی دارای کارکرد ثبوتی در ادیان توحیدی نبوده؛ بنابراین زمینه‌ای برای گسترش و تداوم فراهم نیافته‌ است.
 

کلیدواژه‌ها

گاونر؛ اقوام سامی؛ گوسالة سامری؛ کهن‌الگوی پدر؛ نقد یونگی

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

کتاب مقدّس (عهد عتیق و عهد جدید).

آلوسی، محمود شکری. بی‌تا. بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب. بیروت: دارالکتاب العربی.

افخمی عقدا، رضا. 1388. «تحلیل اساطیری تصویر گاو وحشی در شعر جاهلی». مجلۀ پژوهشی زبان و ادبیات عربی. ش1. صص 24-1.

اکرمن، فیلیپس. 1387. سیری در هنر ایرانیان: از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ترجمة نجف دریابندری و همکاران. تهران: علمی و فرهنگی.

ابن‌فارس، ابن‌حسن‌بن ذکریا. 1404ق. معجم مقاییس اللغة. تحقیق عبدالسلام محمد هارون. بی‌جا: مکتبة الاعلام الاسلامی.

ابن‌فضل‌الله العمری، أحمد‌بن یحیى. 1423ق. مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار. أبوظبی: المجمع الثقافی.

ابن‌منظور، محمدبن مکرم. 1414ق. لسان العرب. بیروت: دارالفکر.

أبوسعد، عبد الملک‌بن محمد. 1424ق. شرف المصطفى. مکة: دار البشائر الإسلامیة.

اسمیت، رابرتسون. 1391. یونگ شناسی کاربردی. ترجمة ساره سرگلزایی. تهران: بنیاد فرهنگ زندگی.

الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

بابائی، علی‌اکبر و عزیزی‌کیا، غلامعلی و روحانی‌راد، مجتبی. 1385. روش‌شناسی تفسیر قرآن. زیرنظر محمود رجبی. چ2. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

بدیع یعقوب، امیل. 1414ق. المعجم المفصل فی المذکر و المونث. بیروت: دارالکتب العلمیة.

بولن، شینودا. 1396. نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی مردان. ترجمة مینو پرنیانی. چ6. تهران: آشیان.

ثعلب، احمد. 1964 . شرح دیوان زهیربن ابی سلمی. قاهره.

جاحظ، عمروبن بحر. 1969. الحیوان. تحقیق عبدالسلام محمد هارون. چ3. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

حسینی کازرونی، سیّداحمد، نعیمه متوسلی و مرضیه ندافی. ۱۳۹۵. «گوشورون (بررسی سیمای تمثیلی و اساطیری گاو در شاهنامه فردوسی)». فصلنامة تحقیقات تمثیلی در زبان و ادبیات فارسی. ش۲۸. صص ۴۴-۳۱.

حقّ‌شناس، علی‌محمد، حسین سامعی و نرگس انتخابی. 1387. فرهنگ معاصر هزاره انگلیسی به فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

حوت، محمود سلیم. 1390.  باورها و اسطوره‌های عرب پیش از اسلام. ترجمة منیژه عبداللهی و حسین کیانی. تهران: علم.

خرمشاهی، بهاءالدین. 1394، فرهنگ دانشنامه کارا. تهران: نگاه.

دغیم، سمیح. 1995. أدیان ومعتقدات العرب قبل الإسلام. بیروت: دارالفکر اللبنانی.

دمیری، محمدبن موسى. 1424ق. حیاة الحیوان الکبرى. الطبعة الثانیة. بیروت: دارالکتب العلمیة.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد. 1374ق. المفردات فی غریب القرآن. بیروت: الدارالعلم الشامیة.

دوانی، فزونه، محمد فشارکی و محبوبه خراسانی. 1394. «بازتاب نمادین قربانی میترایی ـ اسطورة کشتن گاو نخستین ـ در هفت‌پیکر نظامی». مجله پژوهشی متن شناسی ادب فارسی. ش2. (پیاپی 26). صص 20- 1.

روبین. یوری. 2016م. ترجمة عبری قرآن کریم. ویرایش دوم. نسخه الکترونیکی.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1378. فرهنگ نمادها. تهران: جیحون.

صمدی، مهرانگیز. 1367. ماه در ایران؛ از قدیم ترین ایام تا ظهور اسلام. تهران: علمی و فرهنگی.

طباطبایی، سیّدمحمد حسین. 1417 ق. المیزان. قم: جامعه مدرسین حوزة علمیة قم.

عجینه، محمد. 1994م. موسوعه اساطیر العرب عن الجاهلیة و دلالات‌ها. بیروت: دارالفارابی.

عروسى حویزى، عبد على‌بن جمعة. ‏1415ق. تفسیر نور الثقلین. تحقیق سیّدهاشم رسولى محلاتى. قم‏: اسماعیلیان‏.

علی، جواد. 1413ق. المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. الطبعة الثانیة. بغداد: جامعه بغداد.

فریدا، فوردهام. 1374. مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمة حسین یعقوب‌پور. تهران: اوجا.

قائمی، فرزاد، 1391. «روش‌شناسی و مبانی کاربردی برخورد منتقد با متن در رویکرد نقد کهن‌الگویی/ یونگی و پسایونگی». مجلة پژوهش‌های ادبی. س۹. ش۳۸. صص100- 73.

قربانی‌زرّین، باقر. 1392. «نگرش اسطوره‌ای به «گاو» در ادبیات کهن عربی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9 ش 32. صص 136- 123.

گری، جان. 1390. شناخت اساطیر خاور نزدیک. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

گرین، ویلفرد و همکاران. 1377. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمة زهرا میهن‌خواه. تهران: اطلاعات.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالانوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.

محققیان، زهرا. 1397. «رویکردهای مختلف میان رشتگی در تعامل قرآن و اسطوره». مجله پژوهشی معرفت ادیان. س9 ش4. پیاپی36. صص60- 43.

ــــــــــــــ . 1398. «تحلیل کهن‌الگویی رؤیای حضرت یوسف(ع) پایۀ نمادها و اسطوره‌های اقوام سامی»‌. مجله پژوهشی مطالعات تاریخی قرآن و حدیث. س25. ش65. صص182-155.

مشکور، محمدجواد. 1357. فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

معرفت‏، محمد هادى. 1423ق. شبهات و ردود حول القرآن. قم: موسسة التمهید.

معین، محمد. 1371. فرهنگ فارسی. چ8. تهران: امیرکبیر.

نیلسن، دیتلف و فرتز هومل. 1958. تاریخ العربی القدیم. ترجمة فؤاد حسنین‌علی. مصر: مکتبة النهضة المصریة.

وارنر، رکس. 1389. دانشنامه اساطیر جهان. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل ‌پور‌مطلق. چ4. تهران: اسطوره.

وکیلی، شروین. 1390. اسطوره‌شناسی آسمان شبانه. تهران: شورآفرین.

یونکر، هاینریش. ‎1349. فرهنگ فارسی به آلمانی. ترجمة بزرگ علوی. تهران: فارسی.

یونگ، کارل گوستاو. 1964. به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ حسن اکبریان طبری. چ3. تهران: دایره.

ــــــــــــــــــ . 1352. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــ . 1396. ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو. ترجمة فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیل‌پور. تهران: جامی.

ــــــــــــــــــ . 1385. مشکلات روانی انسان مدرن. ترجمة محمود بهفروزی فرد. تهران: جامی

ــــــــــــــــ . 1368. چهارصورت مثالی، مادر، ولادت مجدد، روح، مکار. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.  

 

Eglish Sources

Bachofen.J.J.1973. Mother Right: an investigation of the religious and juridical character of matriarchy in the Ancient World., Tr.by Ralph Manheim. Princeton University press.

Behzad. Framarz. 2002. Deutch- Persisches Worterbuch. Iran: Kharazmie.

Emig. Rainer. 2001. Literary criticism and psychoanalytic positions. The Cambridge History of Literary Criticism.  V.ix.

Feliks. Jehuda.2007. et al., “CATTLE”, in Encyclopaedia Judaica, ed. Michael Berenbaum and Fred Skolnik, 2nd edition. New York: New York University Press: V.4. P 527-526.

Ghandehari. Mohammad and Feyzbakhsh.Mohsen .2017. Facing mirrors: the intertwined golden calf story. Reading the Bible in Islamic Context Qur’anic Conversations. Editor: Daniel J. Crowther, Shirin Shafaie, Ida Glaser and Shabbir Akhtar. London: Routledge. Pp 88-100

Golden Calf Traditions in Early Judaism, Christianity, and Islam. 2019. Edited by Eric F. Mason and Edmondo F. Lupieri. Leiden: Brill.

Hoyland. Robert G. 2001. Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the coming of Islam. London and New York: Routledge.

Irwin Gruber, Mayer. 2007. 'Red Heifer'. In Encyclopaedia Judaica. Second Edition, V. 17. Pp. 157-156.

Junker.H.F. 1970. Persisch- Deutsches Wortbuch. Translated by Bozorg Alavi.Tehrān: Alavy.

Mashkour. M. J. 1978. A Comparative Dictionary of Arabic, Persion and The Semitic Languages. Tehrān.

Strikovsky. Arie. 2007. et al., “Red Heifer”, in Encyclopaedia Judaica, ed. Michael Berenbaum and Fred Skolnik, 2nd edition. New York: New York University Press: V.17. P156-158.

Tsai-Yun Lin, 2010. The golden calf, God’s nature, and true worship in Exodus 32–3 (PhD diss). Trinity International University, Deerfi eld, Illinois.

Youn Ho Chung.2010. The Sin of the Calf ؛The Rise of the Bible’s Negative Attitude؛Toward the Golden Calf. New York: T & T Clark.

Zammit. Martin R. 2002. Acomparative Lexical Study of Quranic Arabic. Leiden: Bril.