طریق سلبی و الهیات تنزیهی وقفه در المواقف عبدالجبّار نفّری

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 60، مهر 1399، صفحه 229-256   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

منیره طلیعه بخش^{* 1}؛ غلامحسین غلامحسین زاده²

¹دانشکده انسانی ، دانشگاه تربیت مدرس

²دانشکده زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

آنچه تاکنون کمتر بدان پرداخته‌اند، گفتار عارفان در نقد علم و معرفت است. در بادی امر نقد معرفت به وسیلة کسانی که خود به عنوان عارف؛ یعنی صاحب معرفت شناخته می‌شوند، در تناقض است، اما همین تناقض تأمل در ماهیت و ساختار حقیقی معرفت در نزد آن‌ها را ایجاب می‌کند. محمدبن عبدالله نفّری در المواقف هفتادوهفت موقف را در طریق عارف عنوان می‌کند که نظم مشخصی ندارد، اما به لحاظ ساختار و محتوا از الگویی پیروی می‌کنند که بنا بر نام «موقف/ ایستگاه» می‌توان آن را توقف نامید. وقفه به معنای مدت زمان تأمل است تا عارف نسبت به جایگاه خود آگاهی یابد. گواه این مدعا آن است که اکثر موقف‌ها با کلامی سلبی و منفی به پایان می‌رسند. ساختار مواقف ساختار مبتنی بر طریق سلبی است؛ چراکه سراسر این اثر در مورد نفی مقام وقفه است. هدف این جستار بیان ماهیت مقام وقفه، مبانی طریق سلبی و الهیات تنزیهی در اندیشة نفّری است که به روش تحلیلی ـ تطبیقی در سه بُعد وجودی، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی انجام می‌شود. نتایج این جستار حاکی از آن است که متن نفّری به لحاظ هستی‌شناسی پیش از آثار ابن‌عربی زمینة توجه به ذات حقّ و تأمل در مفهوم عدم را فراهم آورده است؛ حقیقت معرفت در نزد نفّری، جهل عالمانه و حیرت است و زبان متناقض و گنگ او بیانگر کلام سلبی است.
 

کلیدواژه‌ها

عبدالجبّار نفّری؛ طریق سلبی؛ الهیات تنزیهی؛ معرفت؛ وقفه

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

آقاخانی‌نژاد، حسنعلی. 1389. «زندگی‌نامه و آرای عرفانی محمدبن عبدالجبار نفرّی». نشریه عرفان اسلامی. ش 26. صص 272-247.

ابراهیمی دینانی، آرزو و احمد رضی. 1397. «اثرپذیری آدونیس از المواقف نفّری در دیدگاه‌های شاعرانه». زبان و ادبیات عربی. ش19. صص 33- 1.

ابن‌عربی، محیی‌الدین. 1329. فتوحات‌المکیه. ج2. دار احیاء التراث العربی. بیروت: دار صادر.

____________ . 1375. رسائل ابن‌عربی. به تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

____________ . ۱۳۸۵. فصوص‌الحکم. شرح حسین خوارزمی. چ4. تهران: مولی.

____________ . 1946. فصوص الحکم. تعلیقات ابوالعلاء عفیفی. قاهره: دار احیاء الکتب العربیة.

ابونعیم، احمدبن عبدلله. ۱۳۹۴. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء. مطبعة السعادة.

ابن‌میمون، موسی. 1972. دلالة الحائرین. تحقیق حسین آتای. آنکارا: مکتبة الثقافۀ الدینیۀ.

افلاطون. 1349. مجموعةآثار. ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.

افلوطین. 1366. دورةآثار.ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.

الانصارى الهروی، ابی اسماعیل عبداللّه‌بن محمد. 1386. منازل‌السائرین. شرکة مکتبة و مطبعة البابی الحلبی و اولاده بمصر.

ایلخانی، محمد.  1382. تاریخفلسفهدرقرونوسطیورنسانس. تهران: سمت.

بقلی شیرازی، روزبهان.1360. شرح شطحیات. تهران: طهوری.

پورجوادی، نصرالله. 1394. دریای معرفت (از بایزید بسطامی تا نجم دایه). تهران: هرمس.

تکاورنژاد، صادق. ۱۳۹1. «تحقیق و ترجمه کتاب المواقف محمد عبدالجبار نفّری». پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری.

ـــــــــــــــ . ۱۳۹۵. «مقایسه ملامتی ابن‌عربی و واقف نفرّی». کنگرة بین‌المللی زبان و ادبیات دانشگاه تربیت حیدریه.

حمزئیان، عظیم و قدرت الله خیاطیان و سمیه اسدی. 1393. «تمایز جایگاه علم و معرفت در عرفان ابو عبدالله نفّری». مطالعات عرفانی. ش19. صص 142- 109.

حمزئیان، عظیم و سمیه اسدی. 1395. «بررسی حجاب‌های عرفانی از دیدگاه ابوعبدالله نفّری». پژوهش‌های ادب عرفانی. ش31. صص 90- 65.

رازی، نجم‌الدین عبدالله‌بن محمد. 1389. مرصادالعباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.

سلطانی، منظر و سعید پورعظیمی. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربه‌ عرفانی با نظر به آرای مولانا در باب صورت و معنا». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش 34. صص 159-131.

سراج طوسی، ابونصر. 1382. اللمع فی التصوف. به کوشش رینولد آلن نیکلسون. ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

سهلگی، محمدبن علی. 1384. دفتر روشنایی: از میراث عرفانی بایزید بسطامی. ترجمة محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1392. زبان شعر در نثر صوفیه: درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی. تهران: سخن.

شولم، گرشوم. 1386. جریانات بزرگ در عرفان یهودی. ترجمة فریدالدین رادمهر. تهران: نیلوفر.

عباسی، حبیب‌الله. 1385. «معرفت و جهل در منظومة فکری محمدبن عبدالجبار نفرّی». فصلنامهادبیات عرفانیعلوم انسانی دانشگاه الزهراء(س). س16 و 17. ش 62 و 61. صص 203-183.

عطار، شیخ فریدالدین. 1393. تذکرةالاولیاء. به تصحیح محمد استعلامی. چ25. تهران: زوّار.

غزالی، ابی حامد محمدبن محمد. 1380. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی.

غزالی، احمد. 1359. سوانح. تصحیح هلموت ریتر. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. 1393. رسالة قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن‌بن احمدعثمانی. باتصحیح بدیع الزمان فروزان‌فر. تهران: علمی و فرهنگی.

کاکایی، قاسم. 1381. وحدتوجودبهروایتابنعربیومایستراکهارت. تهران: هرمس.

مستملی بخاری، اسماعیل‌بن محمد. 1363. شرح التعرّف لمذهب التصوف. ترجمة محمد روشن. تهران: اساطیر.

مک‌گین، برنادر. 1397. دربارة عرفان مسیحی. ترجمة محمد صبائی. تهران: ققنوس.

نفّری، محمد‌بن عبدالجبار. 1352. المواقف. به تصحیح و اهتمام أرثر یوحنا أربری. قاهره: مکتبة المتنبی.

نویا، پل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمة اسماعیل سعادت. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1393. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ9. تهران: سروش.

 

English source

Anonymous (1961), The Cloud of Unknowing and Other Works, translated into modern English with an introduction on by Clifton Wolters, Penguin Classics, England.

Derrida, Jacques (1989), “how to avoid speaking: Denials”, in Language of the Unsayable, translated by Ken Freiden, New York: Colombia University Press.

Eckhart, Meister (2007), The Complete Mystical Works of Meister Eckhart, Trans by MOC. Walshe. New York: The Crossroad Publishing Company.

Hölderlin, Friedrich (2007), Selected Poems and Fragments, trans by Michael Hamburger, Penguin Books Limited.

Hopkins, Jasper (2013), Nicholas of Cusa, in The History of Western Philosophy of Religion, Volume 2, Edited by Graham Oppy and N. N. Trakakis.

Nicholas of Cusa (1970), on Learned Ignorance: A Translation and an Appraisal of De Docta Ignorantia, translated by Felix Meiner: Hamburg.

Sells, Michael Anthony (1994), Mystical Languages of Unsaying, Chicago: University of Chicago Press.

Turner, Denys (1995), The Darkness of God: Negativity in Christian Mysticism, Cambridge University Press.