نقش و جایگاه زمان در ایجاد تعلیق و ضدّتعلیق در رسالة الطیرهای فارسی و عربی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 60، مهر 1399، صفحه 107-139   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سمیرا شفیعی^{* 1}؛ حمیدرضا شعیری²

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

²استاد زبان و ادبیات فرانسه دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

در یک نگاه کلی، رسالة‌الطیرها اغلب متونِ رواییِ کوتاه قلمداد می‌شوند. معتقدان به این دیدگاه، کاربرد اندک عوامل تعلیق‌آفرین و حداکثریِ عناصر ضدّتعلیقی را دلیل این اختصار می‌دانند. در این مقاله، می‌خواهیم براساس اصل زمان روایت، ثابت کنیم نه تنها عناصر تعلیق‌آفرین و ضدّتعلیقی همپای هم در این آثار نقش‌آفرینی کرده‌اند، چه بسا، عناصر تعلیق‌آفرین بیشتر از عناصر ضدتّعلیقی کاربرد داشته‌اند، همچنین به دنبال آن هستیم تا دلیل و جایگاه کاربرد عناصر تعلیقی و ضدّتعلیقی را در این آثار بررسی کنیم. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی به این نتایج رسیده است که عناصر تعلیقی در این آثار با بسامد یازده نسبت به عناصر ضدّتعلیقی با بسامد سه کاربرد بیشتری داشته‌اند. در عناصر تعلیق‌آفرین، تعویق از طریق تکرار و برای تأکید بر درون‌مایۀ عرفانی، بیشترین و در عناصر ضدّتعلیقی، حذف مطالب به جهت بی‌اهمیت بودن، کمترین بسامد را دارند. این امر حاکی است موضوع عرفانی ـ تعلیمی و حالات روایت‌شنو تعیین‌کنندۀ اصلی کاربرد این‌گونه عناصر بوده است. هر جا راویان باید برای آموزش، مطلبی را تکرار کنند از تعلیق استفاده کرده و هر جا شرایط روایت‌شنو اقتضا می‌کرده، مطالب را حذف و به ضدّتعلیق روی‌آورده‌اند.

کلیدواژه‌ها

زمان؛ تعلیق؛ ضدّتعلیق؛ ژنت؛ رسالة‌الطیرها

مراجع

کتابنامه

انوشه، حسن. 1381. فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (دانشنامۀ ادب فارسی). ج2. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بامشکی، سمیرا. 1390. «تعویق و شکاف در داستان‌های مثنوی». مولوی‌پژوهی. ش10. صص 46-19.

بتلاب اکبرآبادی، محسن. 1391. «تحلیل ساختار‌روایی منظومه‌های عطار (الهی‌نامه، منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه)». متن‌پژوهی ادبی. دورة16. ش54. صص 30-5.

بتلاب اکبرآبادی، محسن و علی صفایی سنگری. 1391. «ساز و کار تعلیق در مقامات حریری». زبان و ادبیات عربی. ش6. صص38-17.

پرین، لارنس. 1378. ادبیات داستانی: ساختار، صدا و معنی. ترجمۀ حسین سلیمانی و فهیمه اسماعیل‌زاده. چ1. تهران: رهنما.

پورجوادی، نصرالله. 1354. داستان مرغان (متن فارسی رسالة‌الطیر خواجه احمد غزالی). تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران.

پورنامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی. تهران: علمی و فرهنگی.

تایسن، لیس. 1387. نظریه‌های نقد ادبی معاصر. ترجمۀ مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی. تهران: نگاه امروز.

ترکمانی، حسینعلی و مجتبی شکوری. 1397. «گونه‌شناسی هنر تعلیق در داستان‌های قرآن کریم». آموزه‌های قرآنی. ش28. صص 59-33.

تولان، مایکل جی. 1383. درآمدی نقّادانه ـ زبان‌شناختی بر روایت. ترجمۀ ابوالفضل حرّی. تهران: بنیاد سینمایی فارابی.

چاچی_‌خمرکی، ابوالرجاء. 1359. روضة‌الفریقین. به‌اهتمام عبدالحیّ حبیبی. تهران: دانشگاه تهران.

حری، ابوالفضل. 1387. «احسن ‌القصص: رویکرد روایت‌شناختی به قصص قرآنی». مجلۀ نقد ادبی. س1. ش2. صص122-83.

خیاطیان، قدرت‌الله. 1379. سیری در رسالة‌الطیرها و منطق‌الطیرهای فیلسوفان و عارفان. چ1. سمنان: دانشگاه سمنان.

رجبی، زهرا و همکاران. 1388. «بررسی رابطۀ زمان و تعلیق در روایت پادشاه و کنیزک». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش12. صص 98-75.

ریمون ـ کنان، شلومیت. 1387. روایت داستانی: بوطیقای معاصر. ترجمۀ ابوالفضل حری. تهران: نیلوفر.

ژنت، ژرار. 1384. «حکایت قصوی و حکایت واقعی». مجلة زیباشناخت. ترجمۀ انوشیروان گنجی پور. س 9،. ش12. صص 95-75.

سبزواری، ملاهادی. 1361. اسرارالحکم. به کوشش ح. م. فرزاد. تهران: مولی.  

سهروردی. شهاب‌الدین. 1375. قصه‌های شیخ اشراق. چ1.تهران: مرکز.

عطار، فریدالدین. 1388. منطق‌الطیر. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ6. تهران: سخن. 

عین‌القضّات همدانی. 1362. نامه‌ها. علینقی منزوی و عفیف عسیران. ج1. چ2. تهران: کتاب‌فروشی منوچهری. 

غلام، محمد. 1382. «کیفیت تعلیق در قصه‌پردازی مولانا». نثرپژوهی ادب فارسی. ش16. صص96-71.

کوپا، فاطمه. 1390. «بررسی تطبیقی روایت‌پردازی در رسالة‌الطیر غزالی و منطق‌الطیر عطار». پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی. دورۀ2. ش3 (پیاپی 7)، صص23-1. 

گلی‌زاده، پروین و فاطمه مصطفایی. 1394. «بررسی عنصر تعلیق در داستان دسیسۀ بوسهل در باب آلتونتاش از تاریخ بیهقی». کنفرانس ملی هزاره سوم و علوم انسانی، شیراز: مرکز توسعۀ آموزش‌های نوین ایران (متانا)، صص 20-1.

مقدسی، عزّالدین. 678 ه. کشف‌الأسرار فی حکم‌الطیور و الازهار. قاهره: دارالاعتصام.

مندنی‌پور، شهریار. 1383. کتاب ارواح شهرزاد (سازه‌ها، شگردها و فرم داستان نو). تهران: ققنوس.

یعقوبی جنبه‌سرایی، پارسا و زهرا ابطحی. 1392. «سطوح تعلیق و تثبیت معنای نظربازی در نگاه عارفانۀ غزل سعدی». ادب پژوهی. ش26. صص 24-9.

یونسی، ابراهیم. 1382. هنر داستان‌نویسی. چ7. تهران: نگاه.

 

English sources

 

Chatman, Seymour. 1978. Story & Discourse, Ithaca, Comell UP.

Prince, Gerald. 2003. A Dictionary of Narratology, Lincoln, Nebraska, University of Nebraska.

Rimmon-Kenan, Shlomith. 1989.  Narrative Fiction: Contemporary Poetics, London & New York, Routledge.