بررسی کاربرد تمثیلی و نمادین دریا و مظاهر آن در مثنوی معنوی مولانا

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 12، شماره 44، مرداد 1399، صفحه 65-88   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

نازیلا رحمانپور¹؛ مصطفی سالاری^{* 2}؛ بهروز رومیانی³

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

²گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

چکیده

شاعران عارف برای بیان مفاهیم متعالی عرفانی پیوسته از زبان  تمثیلی و نمادین در شعر خود بهره برده اند. تصویر دریا یکی از پربسامدترین تصاویر در مثنوی معنوی و یکی از کلیدواژه های ذهن مولانا است. در مثنوی معنوی واژۀ دریا و متعلقات آن همچون قطره، شبنم، موج، ماهی، گوهر و... بسیار خودنمایی می کند. دریا در تقابل با هر یک از موارد مذکور، مفهوم و معنایی متفاوت می یابد. مولوی این واژه های تمثیلی نمادین را در خدمت بیان عواطف ناخودآگاه و اندیشه های الهی و عرفانی خود قرار داده و مفاهیم متعدد و فراوانی را از این طریق بیان کرده است. رابطۀ خالق و موجودات، فنا، توحید، تجلّی عشق و آفرینش و... از جمله مفاهیمی هستند که مولانا برای بیان و تبیین آنها از دریا و متعلقات آن بهره جسته است.  در این پژوهش کاربرد تمثیلی و نمادین دریا و مظاهر آن در مثنوی معنوی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی می باشد. نتایج نشان داد که دریا و مظاهر و وابسته های مربوط به آن، یکی از پربسامدترین عناصر طبیعت در میان تمثیل­ها و  نمادهای مولانا است. در نگاه مولوی،دریا تمثیل حقیقت، ذات بی پایان الهی، معرفت و جان انسان است. همچنین دریا با دیگر نمادها، از جمله: قطره، باران، طوفان، کشتی و شبنم ارتباط می یابد که مقصد نهایی آن ها رسیدن به اصل خود، یعنی دریا است.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ نماد؛ دریا؛ مثنوی معنوی؛ مولانا

مراجع

1. آقاحسینی، حسین، معینی فرد، زهرا،‌ (1389)، «بررسی بینامتنی تصویر دریا در غزلیات شمس»، پژوهش های ادب عرفانی، شماره 15 ، صص: 28-1.
2. احمدی، بابک، (1378)، ساختار تأویل متن، 2 جلد، چ چهارم، تهران: مرکز.
3. اسپرهم، (1390)، فرهنگ اساطیر و داستان واره ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
4. استعلامی، محمد خلیل، (1372)، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، چ پنجم، شیراز: دانشگاه شیراز.
5. حسینی، صالح، (1369)، واژگان اصطلاحات ادبی، تهران: نیلوفر.
6. دهخدا، علی اکبر، (1372)، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران.
7. روزبهان بقل ی شیرازی، (1374)، شرح شط حیات، تصح یح هنر ی کربن، قسمت ایران شناسی انستیتو ایران و فرانسه، چ سوم.
8. زرّین کوب، عبدالحسین، (1373)، بحر در کوزه، چ دوم، تهران: علمی.
9. زمانی، کریم، (1390)، شرح جامع مثنوی، چ دوازدهم، تهران: اطلاعات.
10. سروش، عبدالکریم، (1379)، قمار عاشقانه شمس و مولانا، تهران: صراط.
11. شمیسا، سیروس(1392) بیان، چ دوم از ویراست چهارم، تهران: میترا.
12. صفا، ذبیح الله، (1366)، تاریخ ادبیات در ایران، چ پنجم، تهران: فردوس.
13. عباسی، ولی الله، (1386)، «نقد و بررسی نظریة نمادین در باب زبان وحی»، مجلة الهیات و حقوق، شمار 5، صص: 566-533.
14. ---------------، «نقد و بررسی نظریة نمادین در باب زبان وحی»، مجلة الهیات و حقوق، شمار 5، صص: 566-533.
15. عین القضات همدانی، (۱۳۷۰)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، چ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
16. فاضلی، قادر، (1374)،‌ اندیشة عطار(تحلیل افق اندیشة عطار)، تهران: طلایه.
17. فتوحی، محمود، (۱۳۸۵)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
18. کی منش، عباس، (1366)، پرتو عرفان، جلد 2، تهران: سعدی.
19. معین، محمد، (1376)، فرهنگ فارسی، چ یازدهم، تهران: امیرکبیر.
20. مولوی، جلال الدّین محمّد، (1387)، فیه ما فیه، با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، چ سوم، تهران: امیرکبیر.
21. ------------------، (1391)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، چ سی و هشتم، تهران: اطلاعات.
22. نصر اصفهانی، محمّدرضا و حاتمی، حافظ، (1388)، «رمز و رمزگرایی با تکیه بر ادبیات منظوم عرفانی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، شماره 16، صص: 196-165.
23. وزین پور، نادر، (1380)، آفتاب معنوی، تهران: امیر کبیر.