بررسی تطبیقی مفهوم ماورایی «دیو» در شاهنامۀ فردوسی و حدیقۀ سنایی

جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

دوره 4، شماره 11، خرداد 1399، صفحه 1-15   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

رضا مرادیان¹؛ دکترخورشید نوروزی^{* 2}؛ دکترخدیجه بهرامی رهنما³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی واحد یادگار امام ( ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران ، شهرری، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران . شهرری . ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام ، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، شهرری ، ایران

چکیده

شاهنامه و حدیقۀ به‌عنوان دو اثر مهم ادبی در دو موضوع متفاوت حماسی و عرفانی، واجد وجوه شباهت بسیاری‌اند. یکی از وجوه شباهت این دو، مفاهیم ماورایی دیو است که در هر دو اثر، به کار رفته است و باعث می‌شود که این دو اثر از وجهی، قرابت خاصی پیدا کنند. بن­مایه­ها و مضامین ماورایی و اندیشه‌های فراواقعی ریشه‌های آن را می‌توان در باورهای اساطیری، اعتقادات دینی و سنت‌های فکری زمانه و حتی اندیشه‌های عرفانی جستجو کرد. نمودهای عینی دیو بر پایۀ باورهای اساطیری است که گاه در خدمت نمادپردازی فردوسی قرار گرفته است. واژة دیو پیش از اسلام در فرهنگ ایرانی رایج بود و پس از ورود اسلام تغییر کرد و جای خود را به جن داد. در این پژوهش که به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و با روش کتابخانه‌ای است؛ مفهوم فرا طبیعی دیو در شاهنامۀ به‌عنوان مهم‌ترین اثر حماسی و حدیقه‌الحقیقه به‌عنوان مقدّم‌ترین اثر رسمی عرفانی با ذکر شواهد و قرائن و مقایسه بسامد آن‌ها، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این جستار نشان می‌دهد که در شاهنامه، دیو جایگاه پیشین خود را از دست داده ‌است و از اقتدار دیوان و تأثیری که در هستی داشته­اند به ‌شدت کاسته شده است و به جایگاه فروتری نزدیک شده‌اند. در حالی که سنایی به صبغه‌های عرفانی آن تأکید می‌نماید؛ گاه آن را در معنای جن و گاه در معنای اهریمنِ درون به کار می‌گیرد؛ در مواردی نیز با معنای ابلیس، یکسان می‌پندارد و گاه با بهره‌برداری استعاری از آن پای تأویل و تفسیر را به این مفهوم باز می‌کند.

کلیدواژه‌ها

ادبیّات تطبیقی؛ حدیقه‌الحقیقه سنایی؛ دیو؛ شاهنامۀ فردوسی؛ مفهوم ماورایی

مراجع