بررسی و تحلیل ابعاد تأثیرپذیری مهدی اخوان ثالث از آیات قرآن کریم با رویکرد به نظریۀ بینامتنی ژرار ژنت

جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

دوره 4، شماره 11، خرداد 1399، صفحه 52-73   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

اکرم ظفری خرواج¹؛ دکتربتول فخراسلام^{* 1}؛ دکترسید حسین سیدی²؛ دکتر اکبر شعبانی³

¹گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نیشابور، نیشابور، ایران.

²گروه زبان و ادبیّات عربی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

³گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران.

چکیده

در سال­های اخیر، در عرصۀ نقد ادبی نظریه­ای تحت عنوان نقد بینامتنی رواج پیدا کرده است که بر اساس آن، هیچ­یک از متون دارای هویت مستقل نیستند و تحت تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم آثار پیش از خود خلق شده­اند. چهارچوب­های نقد بینامتنیت برای نخستین بار از سوی ژولیا کریستوا تبیین گردید، ولی با آراء ژرار ژنت به اوج رسید، به طوری که امروزه نظرات ژنت به عنوان الگو در بررسی­های میان­متنی در نظر گرفته می­شود. او بینامتنیت را به سه دستۀ «آشکار، ناآشکار و ضمنی» تقسیم کرده است که همۀ متون خلق­شده ذیل آن جای می­گیرند. یکی از زیرمتن‏هایی که شاعران به آن توجه می­کنند، نویسه‌های دینی است که در گسترۀ ادب فارسی معاصر، اخوان­ثالث در زمرۀ شاعرانی قرار دارد که مسائل دینی را در اشعار خود منعکس کرده­اند. او با استناد به مهم­ترین متن دینی اسلامی یعنی قرآن، بخشی از ذهنیات خود را شرح داده و با مخاطبان به اشتراک گذاشته است. به این اعتبار، در مقالۀ حاضر با تکیه بر روش توصیفی­- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای، ابعاد تأثیرپذیری اخوان­ثالث از آیات قرآن در چهار لایۀ محتوایی، واژگانی، ساختاری و داستان‌های آیینی بررسی و کاویده شده است تا به این پرسش­ها پاسخ داده شود که: الف) اخوان­ثالث در چه سطوحی از آیات قرآن تأثیر پذیرفته است؟ ب) کاربرد کدام‌یک از ترازهای نگرۀ بینامتنی در شعرهای اخوان­ثالث بیشتر بوده است؟ برای پرهیز از پراکنده­گویی از مبانی نظریۀ بینامتنی ژنت استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که شاعر، برای تبیین مفاهیم سیاسی، اعتقادی، توصیفی، اعتراضی- فلسفی، اخلاقی و غنایی از متن متقدم، یعنی قرآن استفاده کرده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن مجید؛ مهدی اخوان‌ثالث؛ بینامتینت؛ ژرار ژنت

مراجع