سیمای تمثیلی گاو در آیین مهر (میترایسم) و چگونگی بازتاب آن در مثنوی معنوی مولانا

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 12، شماره 45، مهر 1399، صفحه 38-52   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

سهیلا ذوقی^*

گروه عمومی(گروه زبان و ادبیات فارسی)، دانشگاه آزاد اسلامی مرکز نظرآباد(کرج)، ایران

چکیده

 مهر یا میترا یکی از ایزدان دین زرتشت است که گاهی نماد آتش و اهورامزدا، یا خورشید است که فلسفة اشراق و نور و نعمت را نشان می‌دهد. رازآموزترین و شگفت‌ترین ماجرای مهر، پیکار با گاو نخستین است. میترا با کشتن گاو ازلی و جاری کردن خونش به شکوفایی و آفرینش سودمند زمین کمک می‌کند. باور به قربانی برای رهایی از نیروهای شر و اهریمنی به منظور دستیابی به برکت درگذر زمان به شکل‌های مختلف همراه همیشگی مردمان فلات ایران گردیده است. از این قربانی کردن در آیین باستانی مهر، که نمادی از کشتن نفس حیوانی در وجود انسان است در ادبیات عرفانی تعبیر به کشتن گاو نفس شده است. در مثنوی معنوی مولانا نیز تمثیل‌ها و تشبیه تمثیل‌های بسیاری در این زمینه به کار رفته است تا مفاهیم و آموزه‌های مورد نظر خالق آن را برای مخاطب بازگو کند. مولوی به عنوان یک عارف نامی با بهره گیری از اسطوره گاو کشی مهری، کشتن گاو نفس را به کمک نیروی عقل، به عنوان یک اصل انسان ساز تلقی می‌کند، برآنیم در این مقاله به میزان تأثیر پذیری مولانا در بیان تمثیل عنصر اسطوره گاو در بیان افکارش در مثنوی معنوی بپردازیم.

کلیدواژه‌ها

میترایسم؛ گاو؛ تمثیل؛ مولانا؛ نفس

مراجع

1. قرآن مجید. (1388). ترجمه بر اساس المیزان. ترجمة سیّد محمّد رضا صفوی، قم: دفتر نشر معارف.

2. الیاده، میرچا، (1372)، رساله‌ای در تاریخ ادیان. ترجمه: جلال ستّاری. تهران: انتشارات سروش، چ هشتم

3. اوستا، به گزارش جلیل دوستخواه، (1383)، مهر یشت. بند 6. تهران: انتشارات مروارید، چ ششم.

4. اولانسی، دیوید، (1380)، پژوهشی نو در میتراپرستی: کیهان شناسی و نجات و رستگاری در دنیای باستان. مترجم: مریم امینی. تهران. نشر چشمه، چ پنجم.

5. بهرامی، احسان، (1369)، فرهنگ واژه‌های اوستا. به یاری: فریدون جنیدی. ج 1. تهران: انتشارات بلخ، چ پنجم.

6. پورداوود، ابراهیم، (1356)، یشت ها. به کوشش بهرام فره وشی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ دوم.

7. تاجدینی، علی، (1383)، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشة مولانا جلال الدین. تهران: انتشارات سروش، چ چهارم.

8. رضی، هاشم، (1381)، آیین مهر (آیین راز آمیز میترایی در شرق و غرب از آغاز تا امروز). جلد دوم. تهران: انتشارات بهجت، چ دهم.

9. زرین کوب، عبدالحسین، (1374)، سرّ نی (نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی). ج دوم. تهران: انتشارات علمی، چ ششم.

10. ساموئل نیبرگ، هنریک، (1383)، دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف الدین نجم آبادی. کرمان: انتشارات دانشگاه کرمان، چ پنجم.

11. سهروردی، شهاب الدین یحیی، (1388)، مجموعه‌ی مصنّفات شیخ اشراق. تصحیح و تحشیه و مقدمة سیّد حسن نصر و تحلیل فرانسوی هانری کربن و دیگران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چ دهم.

12. فرنبغ دادگی، (1369)، بندهشن. گزارنده: مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس، چ پنجم.

13. مولوی بلخی، جلال الدین محمّد، (1382)، مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: انتشارات ثالث، چ چهاردهم.

14. مولوی بلخی، جلال الدین محمّد، (1384)، فیه مافیه. با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر تهران: مؤسسة انتشارات نگاه، چ هفتم.

15. ---، ---، (1381)، کلیات دیوان شمس تبریزی. با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ پنجم

16. لاهیجی، شمس الدین محمّد، (1388)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. تصحیح محمّد رضا برزگر خالقی. تهران: انتشارات زوّار، چ ششم.

17. نبی لو، علیرضا، (1386)، تأویلات مولوی از داستان‌های حیوانات. فصلنامة پژوهشی ادبی. شماره 16، صص 269-239.

18. ورمازرن، مارتن، (1345)، آیین میترا. ترجمة بزرگ نادرزاده. تهران: نشر دهخدا، چ چهارم