جستاری در امکان‌سنجی معافیت مادر از کیفر حد قذف

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 16، شماره 60، شهریور 1399، صفحه 11-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2020.675495

نویسندگان

منصوره بکایی¹؛ لیلا مهرابی راد¹؛ علی محمدیان^{* 2}

¹مربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه بزرگمهر قائنات

چکیده

مشهور فقیهان امامی وجود رابطه «پدری-فرزندی» را موجب معافیت از پاره­ای ‏مجازات­ها قلمداد کرده و معتقدند بر پدرى که فرزند خود را قذف نماید حدّ جارى ‏نمى‌گردد. لکن در مقابل، ایشان نسبت «مادری-فرزندی» را در زمره عوامل معافیت از کیفر ‏ندانسته و معتقد به اجرای حد بر مادر در صورت تحقق قذف هستند. بازتاب این تلقی ‏دوگانه در مواد 259 و 260 ق.م.ا نیز نمود یافته است. نیک­پیداست که وجود چنین ‏افتراقاتی در حوزه احکام جزایی، ضرورت بازخوانی مجدد ادلّه را ایجاب کرده و موجب ‏یافتن پاسخ به برخی چالش­های موجود در مسأله می­شود. لذا نوشتار حاضر با عنایت به ‏اهمیت بحث، در جستاری توصیفی-تحلیلی و با نگاهی مسأله­محورانه، آرای فقیهان را ‏در مطالعه گرفته و با خوانش تحلیلی-انتقادی آرای ایشان، امکان الحاق مادر به پدر، در ‏معافیت از حد قذف را تقویت نموده است. الغای خصوصیت از رابطه پدری-فرزندی، ‏استناد به مذاق شارع و مقاصد شریعت، تحلیل مسأله در پرتو قاعده عدالت و نیز تمسک ‏به قاعده درءالحد، بخشی از مستندات مختار نگارنده را تشکیل می­دهند.‏

کلیدواژه‌ها

حد قذف؛ شخصیت قاذف؛ رابطه پدری-فرزندی؛ رابطه مادری-فرزندی

مراجع

1-     ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر، (1410)، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

2-     ابن براج، قاضى عبدالعزیز، (1406)، المهذب، 2 جلد، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

3-     ابن جزی الکلبی، ابوالقاسم محمد بن احمد، (بی­تا)، القوانین الفقهیة، در یک جلد، بی­جا.

4-     ابن جنید، محمد بن احمد، (1416)، مجموعة فتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

5-     ابن زهره، حمزة بن على، (1417)، غنیة النزوع، مؤسسه امام صادق، قم.

6-     ابن عابدین، محمدامین بن عمر، (1412)، رد المحتار على الدر المختار، دارالفکر، بیروت.

7-     ابن قاسم، عبدالرحمن بن محمد، (1397)، حاشیة الروض المربع، در 7 جلد، بی­جا.

8-     ابن قدامة، ابومحمد موفق الدین عبدالله، (1388)، المغنی، در 10 جلد، مکتبة القاهرة، مصر.

9-     ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، 15 جلد، دارالفکر، بیروت.

10-  ابن­ابی­عقیل عمانى، حسن بن على، (بی­تا)، مجموعة فتاوى ابن أبی عقیل، در یک جلد، قم.

11-  ابن­حنبل، ابو عبدالله احمد بن محمد، (1421)، مسند الإمام احمد بن حنبل، مؤسسة الرسالة، مصر.

12-  ابن­عثیمین، محمد بن صالح، (1422)، الشرح الممتع على زاد المستقنع، دار ابن الجوزی، مصر.

13-  بجنوردى، سید محمدبن حسن موسوى، (1401)، قواعد فقهیه، مؤسسه عروج، تهران.

14-  بخاری قنوجی، (1423)، الروضة الندیة، دَار ابن عفَّان، قاهرة.

15-  بخاری، ابوعبدالله، (1422)، صحیح البخاری، در 9 جلد، دار طوق النجاة، مصر.

16-  بغوی شافعی، ابومحمد الحسین، (1418)، التهذیب فی فقه الإمام الشافعی، دارالکتب العلمیة، بیروت.

17-  بهجت فومنى، محمد تقى، (1426)، جامع المسائل، 5 جلد، دفتر معظم‌له، قم.

18-  پوراسماعیلی، علیرضا و صادقی، علیرضا، (1393)، نقد نظریه ممنوعیت قضاوت زنان از منظر فلسفه فقه، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، سال دهم، شماره سی و شش، 72-51

19-  تبریزى، جواد بن على، (1417)، أسس الحدود و التعزیرات، در یک جلد، دفتر مؤلف، قم.

20-  تجلیل، ابوطالب، (1421)، التعلیقة الاستدلالیة على تحریرالوسیلة، مؤسسه نشر آثار امام(ره)، ‏تهران.

21-  جوهرى، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح، دارالعلم للملایین، بیروت.

22-  حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعة، 30 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.

23-  حلبى، تقى الدین، (1403)، الکافی فی الفقه، کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین، اصفهان.

24-  خوانسارى، سید احمد بن یوسف، (1405)، جامع المدارک، اسماعیلیان، قم.

25-  روحانی، سیدصادق حسینى، (1412)، فقه الصادق، 26 جلد، مدرسه امام ‏صادق علیه السلام، قم.

26-  رویانی، عبدالواحد بن اسماعیل، (1418)، بحرالمذهب(فی فروع الشافعی)، ‏دارالکتب ‏العلمیة، بیروت.

27-  زحیلی، وَهْبَة بن مصطفى، (1412)، الفقه الإسلامیُّ وأدلّته، دارالفکر، دمشق.

28-  ساریخانی، عادل و نیک­پرور، مسعود، (1397)، مذاق شریعت و کارکردهای آن با تأکید بر فقه جزایی     امامیه، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 53، 128-109

29-  سبزوارى، سید عبدالأعلى، (1413)، مهذّب الأحکام، 30 جلد، مؤسسه المنار، قم.

30-  سرخسی، محمد بن أحمد بن أبی سهل، (1414)، المبسوط، در 30 جلد، دارالمعرفة، بیروت.

31-  سلار دیلمى، حمزة بن عبدالعزیز، (1404)، المراسم العلویة، منشورات الحرمین، قم.

32-  شوکانی یمنی، (بی­تا)، السیل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار، دار ابن حزم، اول، مصر.

33-  شهید اول، محمد بن مکى، (1419)، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، مؤسسه آل البیت، قم.

34-  شهید ثانى، زین الدین بن على، (1410)، الروضة البهیة، کتابفروشى داورى، قم.

35-  شهید ثانى، زین الدین بن على، (1413)، مسالک الأفهام، مؤسسة­المعارف­‏الإسلامیة، ‏قم.

36-  شیرازی، ابواسحاق، (بی­تا)، المهذب فی فقة الإمام الشافعی، در 3 جلد، ‏‏دارالکتب العلمیة، بیروت.

37-  صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414)، المحیط فی اللغة، 10 جلد، عالم الکتاب، بیروت.

38-  صدوق اوّل، على بن بابویه، (بی­تا)، مجموعة فتاوى ابن بابویه، در یک جلد، قم.

39-  صدوق، محمّد بن على، (1415)، المقنع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى علیه السلام، قم.

40-  صدوق، محمّد بن على، (1418)، الهدایة فی الأصول و الفروع، در یک جلد، مؤسسه امام هادى، قم.

41-  صدوق، محمّد بن على، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

42-  ضیائی­فر، سعید، (1393)، گونه­های بهره­گیری از عدالت در فقه و اجتهاد، پژوهشهای فقهی، دوره دهم.

43-  طباطبایى حائرى، (1418)، سید على بن محمد، ریاض المسائل، 16 جلد، مؤسسه آل البیت، قم.

44-  طباطبایى، محمدحسین، (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، 20 جلد، مؤسسة الأعلمی، بیروت.

45-  طریحى، فخرالدین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشى مرتضوى، تهران.

46-  طوسى، محمد بن حسن، (1407)، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

47-  طوسى، محمد بن حسن، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة، تهران.

48-  طوسى، محمد بن حسن، (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دارالکتاب العربی، بیروت.

49-  عبدالرحمن المقدسی، شمس الدین ابوالفرج، (1415)، الشرح الکبیر، دارالهجر للطباعة و النشر، القاهرة.

50-  علامه حلی، حسن بن یوسف، (1413)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

51-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1410)، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

52-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1420)، تحریر الأحکام الشرعیة، مؤسسه ‏امام صادق، ‏قم.

53-  علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1413)، قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، ‏قم.

54-  ‏علیش، محمد بن احمد بن محمد، (1409)، منح الجلیل شرح مختصر خلیل، دارالفکر، بیروت.

55-  علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل، (1389)، حجیت «مذاق شریعت» و چالش های پیش روی آن، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 6 ، شماره 20، 114-91.

56-  عمرانی یمنی، ابوالحسین، (1421)، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، ‏دارالمنهاج، جده.

57-  عوده، عبدالقادر، (بی­تا)، التشریع الجنائی الإسلامی، در 2 جلد، دارالکاتب العربی، ‏بیروت.

58-  فاضل هندى، محمد بن حسن، (1416)، کشف اللثام، دفتر انتشارات اسلامى، ‏قم.

59-  فخر المحققین، محمد بن حسن، (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، اسماعیلیان، ‏قم.

60-  فراهیدى، خلیل بن احمد، (1410)، کتاب العین، 8 جلد، نشر هجرت، قم.

61-  فنایی، ابوالقاسم، (1394)، ‏‎اخلاق دین شناسی، نگاه معاصر، تهران.

62-  قرشى، سید على اکبر، (1412)، قاموس قرآن، 7 جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.

63-  الکشناوی، ابوبکر بن حسن بن عبدالله، (بی­تا)، اسهل المدارک، دارالفکر، بیروت.

64-  کلینى، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

65-  گلپایگانى، سید محمدرضا، (1412)، الدر المنضود فی أحکام الحدود، دار القرآن الکریم، قم.

66-  مازندرانى، محمد صالح بن احمد، (1382)، شرح الکافی، 12 جلد، المکتبة الإسلامیة، تهران.

67-  مظاهری، معصومه و خوئینی، زهرا آل­اسحاق، (1391)، قاعده فقهی، حقوقی انصاف، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 8،  شماره 27، 164-135.

68-  مجلسى دوم، محمدباقر بن محمدتقى، (1404)، مرآة العقول، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

69-  محقق حلی، جعفر بن حسن، (1408)، شرائع الإسلام، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

70-  محقق داماد، سیدمصطفى، (1406)، قواعد فقه، 4 جلد، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران.

71-  مغنیه، محمد جواد، (1421)، فقه الإمام الصادق علیه السلام، 6 جلد، مؤسسه انصاریان، قم.

72-  مفید، محمّد بن محمد، (1413)، المقنعة، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم.

73-  مکارم شیرازى، ناصر، (1371)، تفسیر نمونه، 28جلد، دارالکتب الإسلامیة، تهران.

74-  منتظری، حسینعلى، (بی­تا)، رساله استفتاءات، 3 جلد، بی­نا، قم.

75-  موسوی اردبیلى، (1427)، سیدعبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، مؤسسة النشر لجامعة المفید، قم.

76-  میدانی دمشقی، (1409)، مصطفى دیب البغا، التذهیب فی أدلة متن الغایة، دار ابن کثیر، دمشق.

77-  نجفى، محمدحسن، (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث، بیروت.

78-  نووی، ابوزکریا، (بی­تا)، المجموع شرح المهذب(مع تکملة السبکی ‏والمطیعی)، ‏دارالفکر، بیروت.

79-  هاشمی شاهرودى، سیدمحمود و دیگران، (1426)، فرهنگ فقه، ‏مؤسسه فقه اسلامى، قم.