تحلیل روایات اسباب نزول قرآن با رویکرد تاریخمندی

فصلنامه مطالعات قرآنی

دوره 11، شماره 43، مهر 1399، صفحه 9-34   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

رضا رمضانی

عضو هیأت علمی دانشگاه آیت الله بروجردی

چکیده

اگرچه پژوهش در روایات اسباب نزول قرآن از جهاتی صورت گرفته است، اما با رویکرد تاریخ‌مندی پژوهشی صورت نگرفته است، در این مقاله با این رویکرد، اسباب نزول قرآن تحلیل شده است. شبهات مستشرقین در این زمینه، ضرورت پرداختن به این موضوع را ضروری می‌نماید. از مستشرقان معاصر، اندرو ریپین شخصیتی است که در آثارش به ویژه در تز دکترای خود به اسباب نزول با رویکرد فقه اللغه­ای به صورت مستقل پرداخته است و در مواردی به تاریخ‌مندی قرآن تأکید دارد. نصر حامد ابوزید نیز در کتاب «مفهوم النص»، فصلی را به اسباب نزول اختصاص داده است و از این باب بر تاریخ‌مندی تأکید می‌ورزد و متن قرآنی را همچون همه متون، «پدیده‌ای فرهنگی» و «محصول تعامل با واقعیت زنده تاریخی» می‌داند و اسباب نزول را چیزی جز بافت اجتماعی آیات قرآن کریم نمی‌داند. برای پاسخ به این شبهات در این مقاله تأکید می‌شود که اسباب نزول قرآن نه‌تنها عمومیت و جاودانگی را محدود نمی‌کند بلکه برای وصول به جاودانگی گریزی از توجه به واقعیت‌های عینی عصر نزول نیست. نقدی که بر این نظریه وارد است عدم توجه به قاعده «عمومیت لفظ نه خصوص سبب» می‌باشد. به رغم نزول خاص برخی آیات، عمومیت مفاد آن­ها نزد فقها مسلم است.

کلیدواژه‌ها

تاریخمندی؛ بافت فرهنگی؛ بافت اجتماعی؛ عصر نزول

مراجع

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. 1418ق، العجاب فی بیان الأسباب(اسباب النزول)، الطبعة الاولی، المملکة العربیة السعودیة: دار ابن الجذری للنشر والتوزیع.

ابن منظور، محمد بن مکرم. بی تا، لسان العرب، الطبعة الاولی، بیروت: دار صادر.

ابوزید، نصر حامد. 1995م، النص، السلطة والحقیقة، الطبعة الأولی، بیروت: المرکز الثقافی العربی.

ابوزید، نصر حامد. 1997م، نقد الخطاب الدینی، الطبعة الرابعة، قاهره: مکتبة مدبولی.

ابوزید، نصر حامد. 1999م، اشکالیات القراءة وآلیات التأویل، بیروت: المرکز الثقافی العربی- الدار البیضاء.

آلوسی بغدادی، محمود شکری. 1345ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، مصر: ادارة الطباعة المنیریة.

بابایی،‌علی اکبر و دیگران. 1379ش، روش‌شناشی تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و تهران: سمت.

جواد، علی. 1976م، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، الطبعة الثانیة، بیروت: دار العلم للملایین.

حرب، علی. 1995م، نقد النص، بیروت: الدار البیضاء- المرکز الثقافی العربی.

حمزه ابن فناری. 1382ش، مصباح الأنس، تهران: انتشارات مولی.

حنفی، حسن. 1995م، دراسات فلسفیة، الطبعة الثانیة، لبنان- بیروت: دار التنویر.

دروزه، محمد عزّه. 1421ق، التفسیر الحدیث- ترتیب السور حسب النزول، الطبعة الثانیة، بیروت: دار المغرب الاسلامی.

رشید رضا، محمد. بی تا، تفسیر المنار، الطبعة الثانیة، بیروت: دار المعرفه.

زمخشری، محمود بن عمر. بی تا، الکشاف، بی جا: نشر ادب حذر.

ساجدی، ابوالفضل. 1385ش، زبان دین و قرآن، قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

طباطبائی، محمدحسین. 1353ش، قرآن در اسلام، چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

طباطبائی، محمدحسین. 1393ق، المیزان، الطبعة الثانیة، بیروت: مؤسس: الأعلمی للمطبوعات.

طبرسی، فضل بن الحسن. 1354ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، لبنان: مطبعة العرفان.

طبرسی، فضل بن الحسن. 1418ق، تفسیر جوامع الجامع، الطبعة الاولی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

طه، عبدالرحمان. 2006م، روح الحداثة المدخل الی تأسیس الحداثة الاسلامیة، بیروت: المرکز الثقافی العربی.

عابدینی، 1382ش، ژرفایی قرآن و شیوه­های برداشت از آن، بی نا: انتشارات مبارک.

غازی، عنایه. 1991م، اسباب النزول القرآنی، بیروت: دار الجیل.

فخر رازی، محمد بن عمر. بی تا، التفسیر الکبیر، الطبعة الثانیة، تهران: دار الکتب العلمیه.

قیصری، داود. 1386ش، شرح فصوص الحکم، تحقیق آیت الله حسن‌زاده آملی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.

کلانتری، ابراهیم. 1386ش، قرآن و چگونگی پاسخگویی به نیازهای زمان، قم: دفتر نشر معارف.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1388ق، الکافی، الطبعة الثانیة، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مجلسی، محمدباقر. 1398ش، بحار الأنوار، ج89، تهران: انتشارات المکتبة الإسلامیة.

مصطفوی، حسن. 1360ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، الطبعة الأولی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتب.

معرفت، محمدهادی. 1398ق، التمهید، الطبعة الأولی، قم: مطبعة مهر.

معرفت، محمدهادی. 1418ق، التفسیر والمفسرون، الطبعة الأولی، مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة.

معرفت، محمدهادی. 1423ق، شبهات وردود حول القرآن الکریم، الطبعة الأولی، قم: مؤسسة التمهید.

 

مقالات

ایازی، سید محمدعلی. 1382ش، «تاریخمندی در نصوص دینی»، مجله علوم حدیث، شماره 29.

پیروزفر، سهیلا و محمدعلی مهدوی راد. بهار و تابستان 1388ش، مطالعات اسلامی، «روایات اسباب نزول و چالش‌های مربوط به جاودانگی قرآن»، دوره 41، شماره 3/82، صص 9-46.

جلیلی، هدایت. «انگاره‌های ناظر به بازشناسی نسبت متن قرآنی با بافت فرهنگی- اجتماعی عصر نزول»، در سایت راسخون.

جلیلی، هدایت. 1373ش، «وحی در هم­زبانی با بشر و هم­لسانی با قوم»، مجله کیان، ش 23.

حامدی، سید مصنف. 1386ش، «تأثیرپذیری دکتر نصر حامد ابوزید از مستشرقان»، قرآن و مستشرقان، شماره 2.

حسینی طباطبایی، مصطفی. 1374ش، «زبان قوم نه فرهنگ ایشان»، مجله بینات، ش 6.

خرمشاهی، بهاء الدین. 1374ش، «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن کریم»، مجله بینات، ش 5.

رستمی، حیدر علی. بهار و تابستان 1379ش، «فهم متن در افق تاریخی آن»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 21.

رضایی اصفهانی، محمدعلی. 1377ش، «قرآن و فرهنگ زمانه»، مجله معرفت، ش 26.

سروش، عبدالکریم. «ذاتی و عرضی دین»، کیان، شماره 42.

عرب صالحی، محمد. زمستان 1387ش، «تاریخی‌ نگری و دین»، قبسات، سال سیزدهم.