مخاطبه با کلام ‌الله؛ الگوی تعامل با قرآن در بیان معصومین(ع)

فصلنامه مطالعات قرآنی

دوره 11، شماره 43، مهر 1399، صفحه 105-135   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین رحمانی‌زاده¹؛ حسین مرادی زنجانی²؛ محمدحسین صائنی²؛ فرهاد ادریسی³

¹دانشجوی دکتری گروه علوم قرآنی و حدیث، دانشکده علوم انسانی و هنر، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان. ایران

²استادیار گروه علوم قرآنی و حدیث، دانشکده علوم انسانی و هنر، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان. ایران

³دانشیار گروه علوم قرآنی و حدیث، دانشکده علوم انسانی و هنر، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان. ایران

چکیده

قرآن دارای ماهیت ویژه زبانی است که در سراسر آن با تعدد متکلّم و مخاطب و به بیانی دیگر با چرخش و شکست مخاطب مواجه هستیم. سنّت و الگوی «مخاطبه با کلام‌ الله» حاکی از همین ویژگی زبانی است که در سیره معصومین(ع) متجلی بوده است. معصومین(ع) به هنگام قرائت، ارتباط دو سویه با قرآن برقرار کرده و در مقام گفت‌وگو و دیالوگ با قرآن، عباراتی را بیان می‌کردند. به عنوان مثال امیرالمؤمنین(ع) پس از تلاوت آیه ﴿سبّح اسم ربّک الأعلی﴾ می‌فرمودند: «سبحان ربّی الأعلی». این پژوهش با بررسی سیر تاریخی و استخراج و گونه‌شناسی چنین گزاره‌هایی، سعی دارد به الگویی جامع و مستند به سیره ائمه معصومین(ع) در تعامل با قرآن دست یابد. در این تحقیق که با روش تحلیلی- توصیفی انجام شده است، مشخص می‌شود، مخاطبه‌های اهل بیت(ع)، با قرآن گاه کلامی بود و گاه غیر کلامی. مخاطبه‌های کلامی ایشان نیز گاه برگرفته از عبارات قرآنی بود و گاه بدون استفاده از آن‌ها.

کلیدواژه‌ها

خطاب؛ مخاطبه؛ زبان قرآن؛ کلام‌ الله؛ تفاسیر

مراجع

قرآن کریم.

ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین. 1405ق، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم: دار سید الشهداء للنشر.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1362ش، الخصال‏، علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین‏.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1376ش، الأمالی، تهران: کتابچی‏.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1378ش، عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی‏، تهران: نشر جهان‏.

ابن بابویه، محمد بن علی.1398ق، توحید، محقق و مصحح: هاشم حسینی، ‏قم: جامعه مدرسین.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1406ق، ثواب الأعمال وعقاب الأعمال‏، قم: دار الشریف الرضی للنشر‏.

ابن فارس، ابوالحسن احمد. 1389ق، معجم مقاییس اللغة، بتحقیق و ضبط عبدالسلام محمد هارون، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه الحلبی.

ابن منظور، محمد بن مکرم جمال الدین. 1363ش، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه.

انوری، حسن. 1381ش، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

باطنی، محمد رضا. 1373ش، زبان و تفکر، تهران: فرهنگ معاصر.

بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. 1374ش، البرهان فی تفسیر القرآن‏، قم: مؤسسة البعثة.

جوادی آملی، عبدالله. 1372ش، شریعت در آینه‌ معرفت، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.

جوادی آملی، عبدالله. 1378ش، قرآن در قرآن، قم: اسراء.

حر عاملی، محمد بن حسن‏. 1409ق، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏‏.

حسینی ‌شاه‌عبدالعظیمی، حسیـن بن احـمد. 1363ش، تفسیر اثنا­عـشرى، تـهران: انتشـارات میقات.

حمیری، عبد الله بن جعفر. 1413ق، قرب الإسناد، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏.

خمینی، سیدمصطفی. 1376ش، تفسیر القرآن الکریم، تهران: عروج.

دهخدا، علی اکبر. 1377ش، لغتنامه دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دمشق- بیروت: دار العلم- الدار الشامیة.

زمخشری، محمود. 1407ق، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت: دار الکتب العربی.

سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله. 1406ق، الجدید فى تفسیر القرآن المجید، چاپ اول، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمان. 1386ق، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: المکتبة التجاریة الکبری.

سیوطی، جلال‌الدین. 1404ق، الدر المنثور فى تفسیـر المأثور، قم: کتابخانه آیة ‌الله مرعشـی نجـفی.

شیرازی، صدر الدین. 1371ش، مفاتیح الغیب، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران: مولی.

صفی علیشاه، حسن بن محمدباقر. 1378ش، تفسیر صفى، تهران: انتشارات منوچهری.

طباطبایی، محمدحسین. 1374ش، قرآن در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طباطبایی، محمدحسین. 1385ش، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن. 1372ش، مجمع ‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.

طوسی، محمد بن الحسن.‏ 1407ق، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیه.

عمید، حسن. 1390ش، فرهنگ فارسی عمید، تهران: اشجع.

عیاشی، محمد بن مسعود. 1380ق، تفسیر العیّاشی‏، محقق و مصحح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة.

فراهیدی، خلیل بن احمد.1410ق، کتاب العین، قم: هجرت.

قرشی، سید علی اکبر. 1353ش، قاموس قرآن، قم: دار الکتب الاسلامیه.

قیطوری، عامر. 1382ش، قرآن و ساخت‌شکنی و بازگشت نشانه، تهران: کتاب طه.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1407ق، الکافی، محقق و مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیه.

لسانی فشارکی، محمدعلی و حسین مرادی زنجانی. 1392ش، درآمدی بر مطالعات قرآنی در سیره نبوی، قم: نصایح.

متقی هندی. 1409ق، کنز العمال، بیروت: مؤسسة الرساله.

مجلسی، محمد باقر. 1326ش، جلاء العیون، به اهتمام حاج احمد و حاج محمود اخوان کتابچی، تهران: مطبعه اخوان کتابچی.

مجلسی، محمد باقر. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.

مشیری، مهشید. 1388ش، فرهنگ زبان فارسی الفبایی- قیاسی، تهران: سروش.

مصطفوی، حسن‏. 1368ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

مطهری، مرتضی. 1388ش، سیری در سیره نبوی، تهران: صدرا.

معین، محمد. 1388ش، فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.

مهیار، رضا. 1375ش، فرهنگ ابجدی عربی فارسی، تهران: اسلامی.

 

مقالات

شریف‌زاده یزدی، فاطمه و محمد جنتی‌فر. زمستان 1395ش، «اشارات قرآنی(تضمین و تلمیح) در صحیفه سجادیه»، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال هفتم، شماره 28، صص 133-154.

رضایی اصفهانی، محمدعلی. 1388ش، «قرآن و زبان رمزی و تأویلی»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 5، صص 137- 158.