آشنایی‌زدایی در قرآن کریم با تکیه بر هنجارگریزی نحوی(جزء بیست و نهم)

فصلنامه مطالعات قرآنی

دوره 11، شماره 43، مهر 1399، صفحه 271-299   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

کتایون فلاحی¹؛ زهرا صمدی²؛ مسعود باوان پوری³

¹استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات عربی دانشگاه اراک

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

هنجارگریزی یکی از یافته‌های مهم فرمالیست‌هاست که اساس مباحث سبک‌شناسی را تشکیل می‌دهد. آن‌ها زبان ادبی را عدول از زبان معیار معرفی و سبک را نیز بر همین اساس مطالعه می‌کردند. قرآن کریم اگرچه یک متن ادبی نیست اما از لحاظ لغوی و زبانی و بلاغی، اعجازی شگفت‌انگیز محسوب می‌شود که بررسی آن با تکیه بر دیدگاه‌های نو، می­تواند در جهت دستیابی به یافته‌های نوین راهگشا باشد. پژوهش حاضر در صدد است با استفاده از روش تحلیلی- استنطاقی، به بررسی جزء بیست و نهم قرآن کریم از دیدگاه هنجارگریزی نحوی بپردازد.یافته­های پژوهش حاکی از آن است که هنجارگریزی نحوی در قالب تقدیم و تأخیر، با هدف برجسته کردن بخشی از کلام، حذف با هدف اختصار و زیبایی‌شناسی، التفات با هدف زیبایی کلام و نیز رسایی مفهوم، و تکرار، به دلیل تأکید نمایان شده است.

کلیدواژه‌ها

برجسته سازی؛ هنجارگریزی نحوی؛ صورت گرایی؛ بلاغت

مراجع

قرآن کریم.

ابن جنی، ابوالفتح. 1427ق، الخصائص، تحقیق محمدعلی النجار، بیروت: عالم الکتب.

ابن عبد السلام، عزالدین. 1982م، فوائد فی مشکل القرآن، تحقیق سید رضوان علی الندوی، جده: دار الشروق.

ابن معتز. بی‌تا، البدیع، دمشق: دار الحکمة.

ابن منظور. 1414ق، لسان ‌العرب، به کوشش یوسف خیاط، قم: دار صادر.

ابن وهب. 1967م، البرهان فی وجوه البیان، تحقیق احمد مطلوب و خدیجه الحدیثی، بغداد: جامعة بغداد.

ابن یعیش، یعیش بن علی. بی‌تا، شرح المفصل، بی‌جا: ادارة الطباعة المنیریة.

ابن‌الاثیر، ضیاء الدین. 1995م، المثل السائر فی أدب الکاتب والشاعر، تحقیق د.احمد الحوفی و بدوی طبانة، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.

ابن‌الانباری، ابوالبرکات. 1400ق، البیان فی غریب القرآن، تحقیق طه عبدالحمید طه، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

ابوعبیده، معمر بن مثنی. 1381ش، مجاز القرآن، تحقیق محمد فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی.

احمدی، بابک. 1380ش، ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.

الإسکافی، الخطیب. 1422ق، درة التنزیل وغرة التأویل، تحقیق محمد مصطفی آیدین، مکه: معهد البحوث العلمیة.

آلوسی، سیدمحمود. 1405ق، روح‌ المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الأندلسی، محمد بن یوسف ابوحیان. 2001م، تفسیر البحر المحیط، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت: دار الکتب العلمیة.

باقلانی، ابوبکر محمد بن الطیب. بی‌تا، مجاز القرآن، تحقیق السید احمد صقر، قاهره: دار المعارف.

بنت‌الشاطی، عایشه. 1968م، الإعجاز البیانی للقرآن الکریم، قاهره: دار المعارف.

بهرام­پور، ابوالفضل. 1387ش، ترجمه قرآن کریم، سازمان دار القرآن: نشر ولایت.

جرجانی، عبدالقاهر. بی‌تا، دلائل‌ الإعجاز فی علم ‌المعانی، تحقیق و تعلیق محمود محمد شاکر، قاهره: مکتبة الخانجی.

جوهری، اسمائیل بن حماد. 1990م، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق احمد عبدالغفور العطار، چاپ چهارم، بیروت: دار العلم للملایین.

الخراط، احمد بن محمد. 1426ق، مجتنبی من مشکل اعراب القرآن الکریم، مدینه: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.

درویش، محی‌الدین. 1420ق، اعراب القرآن الکریم، چاپ هفتم، بیروت: دار ابن‌کثیر.

رازی، فخرالدین محمد بن عمر. 1420ق، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

الزجاج، ابراهیم بن السری. 1408ق، معانی القرآن واعرابه، تحقیق: عبدالجلیل شلبی، جزء 5، عالم الکتب، بیروت: المزرعة، بنایة الایمان.

زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله. 1404ق، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: مکتبة دار التراث.

زمخشری، محمود بن عمر. 1418ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی.

زمخشری، محمود بن عمر. 1998م، أساس البلاغة، چاپ دوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.

زمخشری، محمود بن عمر. بی‌تا، الفائق فی غریب الحدیث، تحقیق علی محمد البحاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: دار المعرفة.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1368ش، موسیقی شعر، تهران: آگاه.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1391ش، رستاخیز کلمات، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس. 1381ش، نقد ادبی، تهران: انتشارات دستان.

صنعانی، عباس بن علی. 1981م، الرسالة المسجدیة فی المعانی المویدیة، تحقیق عبدالمجید الشرقی، لیبی: الدار العربیة للکتاب.

ضیف، شوقی. 1383ش، تاریخ و تطور علوم بلاغت، ترجمه محمدرضا ترکی، تهران: نشر سمت.

طباطبایی، محمدحسین. 1374ش، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: مکتب جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.

طبانه، بدوی. 1988م، معجم البلاغة العربیة، چاپ سوم، جده: دار المنارة.

طبرسی، فضل بن حسن. 1372ش، مجمع البیان لعلوم القرآن، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.

طبرسی، فضل بن حسن. 1385ش، ترجمه تفسیر جوامع الجامع، ج6، بی جا: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

طبرسی، فضل بن حسن. 1427ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المرتضی، جزء 10 للتحقیق والطباعة والنشر والتوزیع.

طنطاوی، محمد و محمد فهیم ابوعبیة. 2011م، معجم اعراب الفاظ القرآن الکریم، مکتبة لبنان، زقاق البلاط.

طوسی، محمد بن حسن. بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

العکبری، ابوالبقاء. بی‌تا، التبیان فی اعراب القرآن، ‌بی جا: بی نا.

العلوی، یحیی بن حمزه. 1402ق، الطراز المتضمن لأسرار البلاغة وعلوم حقایق الإعجاز، بیروت: دار الکتب العلمیة.

فاضلی، محمد. 1382ش، پژوهشی در برخی از شیوه‌های بیان قرآن کریم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

کاشانی، ملا فتح‌الله. 1336ش، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی علمی.

هاشمی، احمد. 1379ش، جواهر البلاغة فی المعانی والبیان والبدیع، ترجمه حسن عرفان، قم: نشر بلاغت.

وصافی، محمد. 1416ق، اعراب قرآن وصرفه وبیانه، بیروت: دار الرشید.

 

مقالات

خائفی، عباس و محسن نورپیشه. 1383ش، «آشنایی‌ زدایی در شعر یدالله رؤیایی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، شماره 5، صص 55- 74.

رضایی‌هفتادر، غلامعباس و ابراهیم نامداری و علی ‌اکبر احمدی. 1392ش، «آشنایی ‌زدایی و نقش آن در خلق شعر»، مجله ادب عرب، دوره 5، شماره 2، صص 69- 88.

روحانی، مسعود و محمد عنایتی قادیکلایی. 1388ش، «بررسی هنجارگریزی در شعر شفیعی ‌کدکنی»، گوهر گویا، شماره 3، صص 63- 90.

مختاری، قاسم و مطهره فرجی. 1392ش، «آشنایی ‌زدایی در جزء سی قرآن کریم»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی- قرآنی، شماره 2، صص 93- 123.

مدرسی، فاطمه و امید یاسینی. 1388ش، «قاعده ‌افزایی در شعر حمید مصدق»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره 26، صص 299- 326.

ناظمیان، هومن. 1393ش، «آشنایی ‌زدایی و برجسته‌ سازی در سوره مبارکه واقعه»، مجله زبان و ادبیات عربی مشهد، شماره 10، صص 139- 165.