عروج و رجعت عیسی از منظر اسطوره و عرفان

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 12، شماره 44، تیر 1399، صفحه 93-126   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.675978

نویسندگان

حسین محمدی مبارز¹؛ اصغر دادبه^{* 2}؛ عبدالرضا مدرس زاده³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیان فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³دانشیار دانشگاه گروه زبان و ادبیان فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران.

چکیده

عیسی‌بن‌مریم، زندگی شگرفی دارد که نقش عرفانی و اسطوره­ای مسیح در عروج و رجعت برای وصل به اصل خویش، از کهن الگوهای گردونۀ مقدس(ماندالا) است. در این جستار، عروج و رجعت، با هدف الگو پذیری انسان از زندگی زاهدانه مسیح به روش توصیفی- تحلیلی، تبیین، شده است. همچنین با نگاهی اساطیری(اسطوره دایره، اسطوره انسان کامل، اسطوره نوزایی، اسطوره آب و...) و با بینشی عرفانی، رجعت گذر از تاریکی جسم دانسته شده که در قوص صعود، نفس در تلاش برای اتصال به عالم نور، خود را از حصار ظلمت (مغرب تن)می رهاند و پله پله خویشتن را با راهنمایی انسان کامل و الگوپذیری از مسیح، مجرد گونه، به انوار ایزدی ( مشرق جان) و به یقین که منزل اول و آخر سالک است، می­رساند تا از آبِ حیات عشق بنوشد. این پژوهش، راز عروج را دست یابی به جاودانگی معرفی می کند و جایگاهِ جاودانگی (عشق) را نیز با پیروی از عقل(پیرِخردمند) می­شناساند که این سفر روحانی از همان مبدأ تنها در سایه درد، آغاز و طلب می­شود و در فرجام به رجعت و قرب (مبدأ/ مقصد)می­انجامد.

کلیدواژه‌ها

عیسی؛ عروج؛ رجعت؛ اسطوره؛ عرفان

مراجع

کتاب ها

1. آفریدگار، قرآن کریم (1371) ترجمه رشید الدین میبدی احمد بن ابی سعد، چ 1، تهران: امیرکبیر.
2. ابن حنبل، احمد بن محمد (1414 ق) المسند، چ 2، بیروت: دار الفکر.
3. ابن سینا (1331)، قصیدۀ عینیه، شرح محمد علی حکیم الهی، تهران : زوّار.
4. ابن طاووس، علی بن موسی (بی‌تا) فتنه و آشوب‌های آخر الزمان، ترجمه: محمد جواد نجفی، تهران: انتشارات اسلامیه.
5. ابن عربی، محیی الدین (1978) تفسیر القرآن الکریم، ج 1، تحقیق و تقدیم الدکتور مصطفی غالب، بیروت: دارالاندلس.
6. ابن ماجه قزوینی، ابوعبد الله محمد بن یزید (1424 ق) السنن، تحقیق: یوسف الحاج احمد، چ 1، بی­جا: مکتبة ابن حجر.
7. ابوالفتوح رازی (1381) روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
8. ادواردو، خوانوسرلو (1389) فرهنگ نمادها، ترجمه مهرانگیز اوحدی، تهران: انتشارات دستان.
9. افلاطون (1389) ضیافت، ترجمة محمد ابراهیم امینی فرد، چ چهارم، تهران: نیل.

10. الیاده، میرچا (1391) اسطوره و واقعیت، ترجمة مانی صالحی علامه، تهران: کتاب پارسه.

11. -------- (1384) اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمه دکتر بهمن سرکاراتی، چ2، تهران: طهوری

12. انجوی، سید ابوالقاسم (1369) فردوسی‌نامه، چ سوم، تهران: علمی.

13. اونامونو (1379) درد جاودانگی، ترجمة بهاءالدین خرّمشاهی، چ چهارم، تهران: ناهید.

14. آریان، قمر(1369) چهره مسیح در ادبیات فارسی، تهران: معین.

15. آکمپیس، توماس (1382) اقتدا به مسیح، ترجمه سعید عدالت نژاد ،تهران: طرح نو.

16. آلوسی، سید محمود (1415ق) روح المعانی فی تفسیر القررآن العظیم، تحقیق علی عبد الباری عطیه، چ اول، بیروت: دار الکتب الاسلامیه.

17. آملی، سید حیدر(1367) المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم لمحی الدین ابن العربی، با تصحیحات و مقدمۀ هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران: توس.

18. ---------- (1368) جامع الاسرار و منبع الانوار، با تصحیحات و مقدمۀ هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

19. آموزگار، ژآله (1380) تاریخ اساطیری ایران، چ 7، تهران: سمت.

20. آنتونیو، مورونو (1376) یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمه داریوش مهرجویی، تهران، نشر مرکز.

21. آنندارج ،محمد پادشاه (1335) فرهنگ آنندراج [7 جلد] ، مصحح محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام.

22. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان (1411 ق) حلیة الأبرار فی احوال محمد و آله الأطهار، تحقیق: غلامرضا بروجردی، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.

23. بردسیری کرمانی، شمس الدین محمد (1349) مصباح الارواح، تصحیح: استاد بدیع الزمان فروزان فر، چ اول، تهران: دانشگاه تهران

24. بغوی، حسین بن مسعود(1420) معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبد الرزاق المهدی، چ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

25. بقلی شیرازی،روزبهان (1315)  عرائس البیان فی حقائق القرآن، ج 2، محقق: احمد فرید مزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه.

26. بلعمی، ابوعلی محمد (1337) ترجمه تاریخ طبری، مصحح محمد جواد مشکور، تهران: خیام.

27. بویس، مری(1375) پژوهشی در اساطیر،[پاره نخست و پاره دویم] ،به کوشش کتایون مزداپور، تهران، آگاه.

1. 28.  بهار، مهرداد.(1374)الف  سخنی چند درباره شاهنامه، جستاری چند در فرهنگ ایران، چ دوم، تهران، فکر روز.

29. -------- (1374)ب . درباره اساطیر ایران ، جستاری چند در فرهنگ ایران، چ دوم، تهران: فکر روز.

30. -------- (1384) از اسطوره تا تاریخ، ویراسته ابو القاسم اسماعیل‌پور، تهران: چشمه.

31. پورنامداریان، تقی(1364) رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، چ دوم، تهران: علمی- فرهنگی.

32. تفضلی، احمد (1364) مینوی خرد، ترجمه، تهران: توس.

33. تفضّلی، احمد (1366) گزیده‌های زاد سپرم، ترجمه و آوانگاری، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

34. تیسن، هنری (1356) الاهیات مسیحی، ترجمه ط. میکائیلیان، تهران: حیات ابدی.

35. جوادی آملی، عبدالله (1374) تفسیر موضوعی قرآن مجید، چ اول، قم:‌نشر اسراء.

36. جوهری، اسماعیل بن حمّاد (1407ق) الصّحاح. تحقیق أحمد عبدالغفور العطّار، بیروت: دار العلم للملایین.

37. حافظ، شمس الدین محمد (1392)  شرح غزلیات حافظ، شرح دکتر بهروز ثروتیان [4 جلدی] چ دوم، تهران: نگاه.

38. حلی، حسن بن یوسف بن علی (1409 ق) الألفین، ترجمه وجدانی، چ 2، قم: هجرت .

39. حمویه، سعدالدین(1362) المصباح فی التصوف، مقدمه و تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.

40. خاقانی (1390) در شرح دیوان خاقانی، ج1، شرح دکتر محمد رضا برزگر خالقی» چ دوم، تهران: زوّار.

41. خلیفه، عبدالحکیم (1356) عرفان مولوی، ترجمه: احمد محمدی و احمد میراعلایی، تهران: علمی و فرهنگی.

42. خواجه عبدالله انصاری (1377) مجموعۀ رسائل فارسی، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: توس.

43. دادگی، فرنبغ (1380) بندهش، ترجمة مهرداد بهار، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.

44. رازی، نجم­الدین (1352) مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد،‌ تصحیح محمد امین ریاحی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

45. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق) مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان داوودی،چ اول، دمشق: انتشارات دار القلم.

46. رضی، هاشم (1381)  آیین مهر (تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب از آغاز تا امروز)، تهران: بهجت.

47. روایت پهلوی (1367ش) ترجمه: دکتر مهشید میر فخرایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

48. زرین کوب، عبدالحسین (1383) سر نی، چ دهم، تهران: انتشارات علمی.

49. ---------------- (1369) جستجو در تصوّف ایران،‌ چ چهارم، تهران: امیر کبیر.

50. زمخشری، محمود، (1407ق)  الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چ 3، بیروت: دار الکتاب العربی.

51. سجستانی، أبی داود سلیمان بن اشعث (1420 ق) السنن، چ 3، بیروت: دار الفکر.

52. سلمی، ابی عبدالرحمان محمد (1421) حقائق التفسیر، ج 2، تحقیق سید عمران، بیروت: دارالکتب العلمیه.

53. سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1370) قصص قرآن مجید، برگرفته ازتفسیر سورآبادی، به اهتمام یحیی مهدوی، چ3، تهران، خوارزمی.

54. سهروردی،‌ شهاب الدین یحیی (1380)  مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 2 و 3، به تصحیح و تحشیۀ سید حسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

55. سیوطی، جلال‌الدین عبد الرحمان بن ابی بکر (1421 ق ) الحاوی للفتاوی، چ اول، بیروت: دار الکتب العلمیةمنشورات محمد علی بیضوی.

56. شبستری، شیخ محمود (1393) مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، شمس الدین محمد لاهیجی، تصحیح و تعلیقات دکتر محمد رضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، چ11، تهران: زوّار.

57. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه، درآمدی به سبک شناسی نگاه عرفانی، چ پنجم، تهران: سخن.

58. شمس تبریز (1377) مقالات شمس تبریزی، تصحیح و تعلیق محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.

59. شمسیا، سیروس (1396)  شاهِ نامه ها، چ دوم، تهران: هرمس.

60. ---------- (1376) طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار (همراه با مباحثی در آیین مهر)، تهران: میترا.

61. ---------- (1371) فرهنگ تلمیحات، چ3، تهران: فردوس- مجید.

62. شیخ طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)  التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

63. صافی گلپایگانی، لطف الله (1419 ق) منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر(8)، چ پانزدهم، قم: مؤسسه الیدة المعصومة(ع).

64. طباطبایی، علامه سیدمحمد حسین (1374) تفسیر المیزان،  مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی، (دوره 23 جلدی)، چ پنجم، قم:جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

65. طبرسی فضل بن حسن (1360) ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: رضا ستوده، چ اول، تهران: فراهانی.

66. طریحی، فخر الدین (1416 ق ) مجمع البحرین، چ 3، تهران: مرتضوی.

67. عراقی، فخرالدین ابراهیم (1374) دیوان، تهران: نگاه.

68. عطار، فریدالدین (1376) الهی نامه،تصحیح فواد روحانی، تهران: زوار.

69. ----------- (1383) منطق الطیر، مقدمه تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

70. عین القضات (1377) تمهیدات، با مقدمه تصحیح تحشیه و تعلیق عفیف عسیران، تهران: منوچهری.

71. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409 ق) العین، تحقیق: المهدی المحزومی و ابراهیم السامرائی، قم: دار الهجره، افست.

72. فرغانی، سعیدالدین (1379) مشارق الدراری، مقدمۀ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: دانشگاه فردوسی.

73. فروزانفر، بدیع الزمان (1347) احادیث مثنوی، چ دوم. تهران: امیر کبیر.

74. فیض کاشانی، ملا محسن (1415) تفسیر الصافی، تحقیق حسن اعلمی، چ دوم، تهران: صدر.

75. قاآنی (1336) دیوان حکیم قاآنی، مصحح محمد جعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.

76. قرشی، سید علی اکبر (1391) تفسیر شریف احسن الحدیث[12 جلدی]،چ اول، قم: نوید اسلام.

77. قلی‌زاده، خسرو (1388) فرهنگ اساطیر ایرانی به پایه متون پهلوی، چ دوم، تهران: پارسه.

78. کاشانی، عبد الرزاق (1978م) تفسیر القرآن الکریم ، [ج1] ، تهران: ناصر خسرو.

79. کتاب مقدس، عهد عتیق (1388)  ترجمه فاضل خان همدانی ولیم گلن، عهد جدید، ترجمه هنری مرتن، چ سوم، تهران: اساطیر.

80. کربن هانری (1379) انسان نورانی در تصوف ایرانی،ترجمۀ فرامرز جواهری‌نیا، تهران: گلبان.

81. -------- (1383) ارض ملکوت،ترجمۀ ضیاء دهشیری، تهران: مرکز مطالعۀ ایرانی فرهنگ‌ها.

82. کریستن سن، آرتور (1368) کیانیان، ترجمه دکتر ذبیح‌الله صفا، چ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.

83. کمبل، جوزف (1386) قدرت اسطوره، ترجمه :عباس مخبر، چ چهارم، تهران: مرکز.

84. کورانی، علی (1428) معجم أحادیث المهدی (ع)، چ اول، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.

85. کونگ، هانس (1384) تاریخ کلیسای کاتولیک، ترجمه: حسن قنبری، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

86. مجتبایی، فتح الله (1367) آخر الزمان در مسیحیت، دایرة  المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج1، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

87. مجلسی، علامه محمد باقر (1380) تاریخ پیامبران حیوه القلوب، ج2، تحقیق سید علی امامیان، چ اول، قم سرور.

88. محدث قمی، شیخ عباس (1378) مفاتیح‌الجنان، مترجم استادکمره‌ای، چ اول، تهران: نبوی.

89. مروزی، ابوعبد الله نعیم بن حماد (1424 ق ) الفتن، بیروت: دارا الفکر.

90. مقدسی، یوسف بن یحیی (1416 ق) عقد الدر فی أخبار المنتظر ، تحقیق: دکتر عبد الفتاح محمد الحلو، بی‌جا: نصایح.

91. مکارم شیرازی، ناصر (1374 ) تفسیر نمونه، چ اول، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

92. مولوی، جلال الدین (1377) مثنوی معنوی، تصحیح: عبدالکریم سروش (نسخه قونیه)، چ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.

93. ---------- (1378) کلیات شمس تبریزی، ج 1-6، به اهتمام بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

94. ---------- (1383) مثنوی معنوی، براساس چاپ رینولد نیکلسن.چ دوم.تهران: مجید.

95. ---------- (1385) فیه ما فیه، تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

96. نجم‌الدین رازی، ابوبکر بن محمد (1374) مرصادالعباد، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.

97. نسفی، عزیزالدین (1362) الانسان الکامل، تصحیح و مقدمۀ فرانسوی ماریژان موله، تهران: طهوری.

98. نظامی، الیاس بن یوسف (1388) خسرو و شیرین، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران، نشر زوّار.

99. نیسبرگ،‌ هنریک ساموئل (1359) دین‌های ایران باستان، ترجمه نجم آبادی، سیف الدین، تهران: مرکز مطالعه فرهنگ‌ها.

1. نیشابوری، ابواسحاق ابراهیم (1340) قصص الانبیا، تصحیح حبیب یغمایی، چ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
2. نیکلسون (1372) عرفان عارفان مسلمان، ترجمه:‌دکتر اسداله آزاد، چ اول، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
3. ورمازرن، مارتن (1380) آیین میترا، ترجمه: بزرگ نادرزاد، تهران: نشر چشمه.
4. هجویری (1378) کشف المحجوب، تصحیح: ژوکوفسکی، چ ششم، تهران: طهوری.
5. همایی،جلال الدین (1368) غزالی نامه، چ سوم، تهران: هما.
6. یونگ، کارل گوستاو، (1383) انسان و سمبول‌هایش، ترجمه محمد سلطانیه، تهران:جامی. 

مقالات

1. آیدنلو، سجاد (1388ش) سیاوش مسیح (ع) و کیخسرو [مقایسه‌ای تطبیقی]، تهران: فصلنامه پژوهش‌های ادبی، بهار ش 23 (علمی -پژوهشی)، صص 44-9.
2. امینی لاری، لیلا (1389) عروج نفس به مشرق وجود در بینش اشراقی و دیدگاه عرفانی، مجله علمی- پژوهشی بوستان ادب /شعر پژوهشی، ش5 ، صص 1- 26.
3. خادم الفقرا، علی رضا (1383) سیر به عوالم روحانی در متون عرفانی،  مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی، (وزارت آموزش و پرورش – تهران)، ش 69، صص 36- 39.
4. دهقان، علی؛ حدیدی، خلیل؛ زارعی، رقیه (1392) نماد پردازی در معراج خسرو شیرین نظامی براساس نظریه کهن الگوی یونگ، دو فصلنامه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال 66، ش 227، صص 45- 70.
5. فرشبافیان صافی، احمد (1385) من ملک بودم و فردوس برین جایم بود، مجله دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز، سال دوم، ش 4، صص 159- 178.
6. قاسمی قمی، جواد. (بهار 1390) تفاسیر مهم مسیحی درباره بازگشت مسیح، فصلنامه هفت آسمان، ش 49، سال سیزدهم، صص 23-48.
7.  مشیدی، جلیل؛ غلامی، حمید (1395) بازتاب تأویلی جاودانگی در شعر مولوی با رویکرد اسطوره شناسی،‌ فصلنامه عرفانیات در ادب فارسی/دانشگاه آزاد، ش 29، صص 29- 53.
8. یعقوب‌زاده، مجید؛ قانونی، صفرعلی (تابستان 1395)  نقش مسیح (ع) در دولت امام مهدی (عج)، قم: فصلنامه پژوهش‌های مهدوی (علمیترویجی)، سال پنجم، ش17، صص 111-144.

منابع لاتین

1. 114.    Beck. Roger (2006) .The religion of the mithras cult in the Roman Empire, oxford university press.
2. 115.    Catechism of the Catholic Church,(1993).Latin text copyright©Libreria Editrice Vaticana, Citta del Vaticano,.
3. 116.    Cerole, c.p.(2003), "st.paul, apostleir" in : New catholic  Encyclopelia,  Bernard L. Marthaler. (ed), vol. 10, Usa: Thomsom Gal.
4. 117.    DARMESTE TER JAMES(1892-93). (trans).lezend_AvestaParis.3Vols.
5. 118.    Jung,carel gustav (1959) .the archetypes and the coactive unconscious ,trans, by: R: F, Hull, New York, pantheon Books.