تأثیر مبانی فکری ابوالعلاء معری و خیّام بر سبک زندگی متعارض آن‌ها (با رویکرد فلسفه و اسطوره‌شناسی)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 61، دی 1399، صفحه 281-311   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ریحانه السادات موسوی¹؛ طاهره چال دره^{* 2}؛ کتایون فلاحی²

¹دانشجوی دکتری تخصصی زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار

²استادیار زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار

چکیده

ابوالعلاء معری و عمر خیام از شاعران برجستة زبان و ادبیات عربی و فارسی هستند که زمینه‌های تشابه فکری این دو شاعر نامی، بستر پژوهش‌های بسیاری بوده است. در این مقاله از تأثیر فلسفه، شعر و اسطوره بر سبک زندگی و زیست متعارض ابوالعلاء معری و عمر خیام سخن رفته است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ تطبیقی ، در پی پاسخ به این پرسش است که با توجه به اشتراکات فراوان میان معری و خیام، چرا این دو شاعر سبک زیست کاملاً متفاوتی را برگزیده‌اند؟ علت و یا علل این تفاوت سبک زندگی در چیست؟ آیا می‌توان گفت این تفاوت برایند تغذیۀ تفکر این دو شاعر از خاستگاه و آبشخورهای متمایز فکری ایشان است؟ همچنین تلاش شده است تا با استناد به نظر افلاطون و کاسیرر، خاستگاه بدبینی‌های معری و خوش‌بینی‌های خیام بررسی شود. حاصل نتایج به دست آمده حاکی از آن است که به رغم اشتراکات فراوان میان معری و خیام، بدبینی و ناشاد زیستن معری، برخاسته از هویت شاعرانه و تفکر اسطوره‌ای این شاعر است؛ در حالی‌که منشأ خوش‌بینی، زندگی شاد و امیدوارانۀ عمر خیام نشأت گرفته از جهان‌بینی فلسفی و حکیمانة وی می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

فلسفه؛ اسطوره؛ خیام؛ معری؛ کاسیرر

مراجع

آقایانی چاووشی، جعفر. ۱۳۸۰. «حکیم عمر خیام، فیلسوف ناشناخته». فرهنگ، ویژۀ بزرگداشت خیام (۲). ترجة محمدمهدی فولادوند. س۱۴. ش۳و۴. صص۲۸-۱.

اباذری، یوسف‌علی. ۱۳۸۰. «رولان بارت و اسطوره و مطالعات فرهنگی». ارغنون. ش۱۸. صص۱۵۷-۱۳۷.

اباذری، یوسف‌علی و عباس خورشیدنام. ۱۳۹۰. «اسطورة اسطوره‌شناسی». مطالعات جامعه‌شناختی. س۱۸. ش۳۹. صص۲۲۱-۱۹۷.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین. ۱۳۸۴. «درخشش ابن‌رشد در حکمت مشاء». چ۱. تهران: طرح نو.

احمدیان، حمید و محمدمصلح صمیمی و مریم اسماعیلی. ۱۳۹۳. «نقد روان‌شناختی بدبینی ابوالعلاء معری». مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی. س۱۰. ش۳۰. صص۱۳۳-۱۰۹.

اذکایی، پرویز. ۱۳۸۴. حکیم رازی حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی. تهران: طرح نو.

اردستانی رستمی، حمیدرضا. ۱۳۹۲. «بررسی افکار و باورهای گنوسی ابوالعلاء معری و صادق هدایت». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س۹. ش۳۱. صص۴۴-۱۱.

اقبال‌ آشتیانی، عباس. ۱۳۲۳. «جشن هزارسالة تولد ابوالعلاء معری». یادگار. س۱. ش۳. صص۱۲-۱.

الفاخوری، حنا. ۱۳۸۳. تاریخ الادب العربی. چ۳. تهران: توس.

امیری، منوچهر. ۱۳۳۱. «قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی رباعیات خیام». یغما. ش۵۲. صص ۳۲۰-۳۱۸.

بارت، رولان. پاییز۱۳۸۰. «اسطوره در زمانۀ حاضر». ارغنون. ترجمة یوسف‌‎علی اباذری. ش ۱۸. صص۱۳۵-۸۵.

بیات، محمدحسین. ۱۳۸۶. «نگاهی خردورزانه به خیام». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. صص۱۷۸-۱۵۳.

جلالی نائینی، سیدمحمدرضا. ۱۳۷۸. «حکیم عمربن ابراهیم خیام نیشابوری». فرهنگ، ویژۀ بزرگداشت خیام ۲. س۱۲. ش۱و۲. صص۸ـ۱.

جمعه، حسین. ۲۰۰۱م. مرایا للالتقاء و الارتقاء بین الادبین العربی و الفارسی. چ۱. دمشق: منشورات اتحاد الکتاب العرب.

ـــــــــــــ . ۲۰۱۱م. «الاغتراب فی حیاه المعری و ادبه». مجله جامعه دمشق. ج۲۷. ش۱و۲.

حسین، طه. ۱۳۴۴. در زندان ابوالعلاء. ترجمۀ حسین خدیوجم. تهران: تهران مصور.

ــــــــــ . ۱۹۴۴م. تعریف القدماء بابی العلاء المعری، قاهره: دارالکتب المصریه.

خوارزمی، جمال‌الدین ابوبکر. ۱۴۱۸ق. مفید العلوم و مبید الهموم، تصحیح عبدالله‌بن ابراهیم انصاری. بیروت: مکتبه عنصریه.

خورسندی، محمود و رسول دهقان زادشهرضا. ۱۳۸۶. «تشاؤم در شعر ابوالعلاء معری». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س۵۸. ش۱۸۱. صص ۱۱۸-۹۹.

دریاباری، سیّده فاطمه و علیرضا فولادی. ۱۳۹۰. «بررسی تطبیقی مضامین حکمی در شعر ابوالعلاء معری با ناصرخسرو قبادیانی». پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشکده علوم انسانی کاشان.

دشتی، علی. ۱۳۷۷ش. دمی با خیام. چ۲. تهران: امیرکبیر.

ذکاوتی قراگزلو، علیرضا. ۱۳۷۵. «آیا ابوالعلاء ملحد بوده است؟». مجلۀ شعر. ش۲۰. صص۲۱-۱۹.

ــــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۰. «آن تیره‌چشم شاعر روشن‌بین، معارف». س۱۸. ش۱. صص۱۴۲-۱۰۸.

ــــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۳. «عمر خیام نیشابوری حکیم شاعر». آینة پژوهش. ش۸۷. صص۲۵-۱۵.

راوندی، مرتضی. ۱۳۸۲. تاریخ اجتماعی ایران، چ۲. تهران: نگاه.

رستگار فسایی، منصور. ۱۳۷۸. «خیام، فرزاد و نسخۀ جعلی رباعیات». فرهنگ، ویژة بزرگداشت خیام. س۱۲. ش۳۲-۲۹. صص۲۰۲-۱۸۲.

رضازاده ملک، رحیم. ۱۳۷۷. دانشنامۀ خیامی. چ۱. تهران: علم وهنر و صدای معاصر.

زعیمیان، تغرید. ۱۳۸۶. مقارنة آراء عمر الخیام و ابی العلاء المعری، تهران: جهاد دانشگاهی.

سیّدی، سیّدحسین و فرامرز آدینه‌کلات. ۱۳۸۹. «بررسی تطبیقی مفهوم مرگ در اندیشة ابوالعلاء معری و عمر خیام نیشابوری». نشریة ادبیات تطبیقی. س۱. ش۲. صص۱۳۷-۱۱۷.

شورابی، ابراهیم امین. ۱۹۵۴م. حافظ الشیرازی، شاعر الغناء و الغزل. چ۱. قاهره: دار المعارف.

شیروانی، فردین و حسن شایگان. ۱۳۵۱. «سیمای راستین خیام». هنر و مردم. ش۱۲۲. صص۶۶-۶۲.

صفا، ذبیح‌الله. ۱۳۵۶. تاریخ ادبیات در ایران. ج۲. چ۲. تهران: امیرکبیر.

فخری العبهری، میسون محمود. ۲۰۰۵م. النقد الاجتماعی فی لزومیات ابی العلاء المعری. پایان‌نامه دکتری. فلسطین: جامعة النجا الوطنیه، کلیة الدراسات العلیا.

فرانکنا، ویلیام کی. ۱۳۸۹. فلسفه اخلاق. ترجمۀ هادی صادقی. چ۳. قم: طه.

فردوسی، ابوالقاسم. ۱۹۶۵م. شاهنامهبر اساس نسخه چاپ مسکو. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

فرزاد، عبدالحسین. ۱۳۵۸. «دو عصیانگر عالم‌سوز؛ خیام و ابوالعلا». نگین. ش۱۷۲. صص۲۰-۱۹.

فرزاد، مسعود. ۱۳۸۰. «فیتز جرالد مترجم انگلیسی ترانه‌های خیام». فرهنگ، ویژۀ بزرگداشت خیام (۲). س۱۴. ش۳و ۴. صص۲۵۸-۲۵۳.

فروخ، عمر. ۱۳۸۱. عقاید فلسفی ابوالعلاء. ترجمه حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. ۱۳۸۳. تاریخ ادبیات ایران بعد از اسلام تا پایان تیموریان. به کوشش عنایت‌الله مجیدی. تهران: ورزات فرهنگ و ارشاد اسلامی.

فولادوند، مهدی. ۱۳۷۹. خیام‌شناسی. چ۱. تهران: الست فردا.

قنبری، محمدرضا. ۱۳۸۴. خیام‌نامه، چ۱. تهران: زوار.

کاسیرر، ارنست. ۱۳۷۸. فلسفة صورت‌های سمبلیک: اندیشة اسطوره‌ای. ترجمة یدالله موقن. تهران: هرمس.

کریستین‌سن، آرتور. ۱۳۶۸ش. ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. چ۶. تهران: دنیای کتاب.

ـــــــــــــــــــ. ۱۳۷۴. بررسی انتقادی رباعیات خیام. ترجمة فریدون بدره‌ای. چ۱. تهران: توس.

کلینی، کامیار و رهام شرف. ۱۳۹۶. «بررسی و تحلیل لذت‌گرایی اخلاقی در رباعیات خیام». پژوهش‌نامة اخلاق. ش۳۷. صص۱۲۶-۱۰۷.

گرجی، مصطفی و فاطمه کوپا و زهره تمیم‌داری. ۱۳۹۴. «تحلیل مقایسه‌ای دریافت و پاس‌داشت لحظه در تفکر خیامی ونگره بودایی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س۱۱. ش۳۹. صص۲۶۲-۲۳۳..

گنجیان خناری، علی. ۱۳۸۹. «بدبینی فلسفی در اندیشۀ فلسفی ابوالعلاء معری و آرتور شوپنهاور». مطالعات ادبیات تطبیقی. س۴، ش۱۳. صص۱۵۷ـ۱۳۷.

محسنی هنجنی، فریده. ۱۳۸۵. «انعکاس اندیشة خیام در آثار سعدی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س۲. ش۴. صص۱۱۷-۱۰۲.

محسنی‌نیا، ناصر. ۱۳۸۹. «خیام‌پژوهی با تکیه بر جهان معاصر عرب». متن‌شناسی ادب فارسی. س۲. ش۳. صص۲۰-۱.

معری، ابوالعلاء. ۱۹۹۹. ابو العلاء المعری ملامح حیاته و أدبه. به ‌تصحیح محمد طاهر حمصی. بی‌جا: دار ابن کثیر.

ـــــــــــــــ. ۲۰۰۱. دیوان أبی‌العلاء المعری (اللزومیات او لزوم ما لا یلزم). بی‌جا: دار الکتب العلمیة للنشر و التوزیع.

ـــــــــــــــ. بی‌تا. لزوم ما لا یلزم. بیروت: دار صادر.

مقدم‌متقی، امیر. ۱۳۸۴. «بررسی آرا و اندیشه‌های خیام و ابوالعلاء معری». نامه پارسی. ش۳۷. صص۲۵-۵.

مکاریک، ایرنا ریما. ۱۳۸۳. دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگاه.

ممتحن، مهدی و مسلم رجبی. ۱۳۹۲. «نوستالژی فلسفی در شعر ابوالعلاء معری و عطار نیشابوری». فصلنامۀ مطالعات ادبیات تطبیقی. س7. ش۲۵. صص۱۷۸ـ۱۶۱.

موقن، یدالله. ۱۳۶۸. «منطق اسطوره». نشر دانش. ش۵۲. صص۵۵-۵۲.

هدایت، صادق. ۱۳۴۲. ترانه‌های خیام. چ۴. تهران: امیرکبیر.