بررسی لحن پایدارانۀ تقابل عطار با صاحب منصبان دنیوی، در آینۀ منطق‌الطیر

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 61، دی 1399، صفحه 105-136   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

زهرا خاکباز^{* 1}؛ مهدی حیدری²

¹دانشجوی دکتری ادبیات غنایی دانشگاه تربیت مدرس

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

چکیده

لحن، نحوۀ خواندن کلمات و جملات در قالب فضای متن است؛ منشأ آن باورهای فردی، جمعی و ویژگی‌های اخلاقی، روحی و روانی افراد است که با ویژگی‌های سبکی، فرم و ساختار شعر ترکیب می‌شود. عنصر لحن به عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر فضاسازی و تاثیر بر مخاطب همواره مورد توجه بوده است؛ زیرا بیان‌کنندۀ درونیات و عواطف نویسنده است و نویسنده باید بتواند طبق موضوع منتخب و به دور از تصنع، لحنی متناسب با نوشتۀ خود را انتخاب کند. این پژوهش با شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، ضمن معرفی لحن، انواع و نحوۀ شکل‌گیری آن، در نظر دارد لحن کلی عطار در تقابل با مقامات دنیوی را در آینۀ منطق‌الطیر بررسی و گونه‌های مختلف آن را معرفی کند. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد که حکایت‌ها به سبب گفتگومحوری، از مهم‌ترین عرصه‌های بروز لحن هستند؛ همچنین لحن آثار مختلف، متفاوت است. ممکن است لحن در دل یک اثر، تغییراتی داشته باشد. شاعر در سرودن منطق‌الطیر (یکی از مهم‌ترین آثار منظوم عرفانی‌) لحن‌های متفاوتی را خلق کرده است، لیکن به طور کلی لحن اعتراضی، به‌ویژه اعتراض علیه حکام و سلاطین در آثار عطار بیشتر از سایر الحان مطمح نظر است. عطار در برابر اصحاب قدرت از انواع لحن اعتراضی، واعظانه، تحذیری و... استفاده کرده است که هر کدام از الحان به تفکیک تشریح خواهد شد.
 

کلیدواژه‌ها

لحن؛ منطق‌الطیر؛ عطار نیشابوری؛ موضوع منتخب؛ حکایت

مراجع

قرآن کریم

ابرمز، ام. جی. 1384. فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه سعید سبزیان. چ7. تهران: رهنما.

احمدی، بابک. 1376. چهار گزارش از تذکرةالاولیاء عطار. تهران: مرکز.

احمدی، فرامرز. ماحوزی، مهدی و محمود طاووسی. 1397. «لحن حماسی در اشعار دکتر مظاهر مصفا». فصلنامه مطالعات نقد ادبی. ش 47. 9-34.

ایرانی، ناصر. 1380. هنر رمان. چ1. تهران: آبانگاه.

پرین، لارنس. 1376. دربارۀ شعر. ترجمه فاطمه راکعی. چ2. تهران: اطلاعات.

پورنامداریان، تقی. 1380. در سایه آفتاب. تهران: سخن.

جهاندیده، سینا. 1379. متن در غیاب استعاره: بررسی ابعاد زیباشناسی تاریخ بیهقی. رشت: چوبک.

حسین آبادی، مریم و سیّد محمود الهام‌بخش. 1385. «دیوانگان: سخن‌گویان جناح معترض جامعه در عصر عطار». فصلنامۀ کاوش‌نامه دانشگاه یزد. س7. ش13. صص100ـ71.

حمیدیان، سعید. 1372. درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: مرکز.

دزفولیان، کاظم. 1389.  فهرست وارۀ تاریخ ادبیات ایران از صدر اسلام تا سال 1357 هـ .ش. تهران: طلایه.

راوندی، مرتضی. 1382. تاریخ اجتماعی ایران. ج1. تهران: نگاه.

زرین کوب، عبدالحسین. 1363. شعر بی دروغ، شعر بی نقاب. چ4. تهران: جاویدان.

______________. 1369. دنبالۀ جستجو در تصوف ایران. چ3. تهران: امیرکبیر.

______________. 1376. جستجو در تصوف ایران، چ 5، تهران: امیرکبیر.

سجادی‌راد، سیده صدیقه و احمد ذاکری. 1398. «مکتب اعتراض در طبله عطار». نشریۀ عرفان اسلامی(ادیان و عرفان). دوره 16. ش61. صص 339-359.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1376.  تازیانه‌های سلوک. چ2. تهران: آگاه.

صارمی، سهیلا. 1382. سیمای جامعه در آثار عطار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صحرائی، قاسم، علی حیدری و مریم میرزایی مقدم. 1390. « لحن، صحنه‌پردازی و فضا ابزار انتقاد و اعتراض بیهقی». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. س3. صص94ـ75.   

صدیق‌پور، بهیاد. 1395. «لحن و انواع آن در خوانش متون فارسی». رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ش 119. صص 44-47.

صفا، ذبیح الله. 1388. تاریخ ادبیات ایران(خلاصۀ جلد اول و دوم). چ27. تهران: ققنوس.

عطار نیشابوری، فریدالدین 1381. منطق‌الطیر، بر اساس نسخۀ پاریس. تصحیح و شرح کاظم دزفولیان. چ4. تهران: طلایه.

عمران‌پور، محمدرضا. 1384. «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. ش10و9. صص150ـ127.

فتاحی، حسین. 1386. داستان گام به گام. تهران: صریر.

گری، مارتین. 1382. فرهنگ اصطلاحات ادبی. ترجمه منصوره شریف‌زاده. چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مالکی، هرمز. 1380. راز درون پرده. تهران: شرکت سهامی انتشار.

مستور، مصطفی. 1386. مبانی داستان کوتاه. چ3. تهران: مرکز.

مندنی پور، شهریار. 1383. ارواح شهرزاد؛ سازه‌ها، شگردها و فرم‌های داستان نو. چ 1. تهران: ققنوس.

مؤذنی، علی‌محمد و یعقوب زارع ندیکی. 1397. «بررسی عنصر لحن و کارکرد آن در الهی نامۀ عطار». فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش48. صص28ـ1.

نوروزی، مهدی و جلیلی، رضا. 1396. «بررسی لحن حکایات دیوانگان دانا در مصیبت‌نامۀ عطّار بر پایۀ نظریۀ کانون روایت ژرار ژنت».  فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی. س13. ش10. صص33ـ11.