تحلیل «فرایند تفرد» در تمهیدات

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 61، دی 1399، صفحه 137-162   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

الناز خجسته زنوزی^{* 1}؛ مهین پناهی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهراء(س)

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهراء(س)

چکیده

متون عرفانی، گستره‌ای پهناور از کنکاش‌های روانی برای شناختی هرچند ناچیز از مقام قرب الهی و در مرحلة بعد، شناخت زوایای پنهان و ناشناختة ابعاد روحی خود صاحب‌اثر است تا پروردگار خویش را درک کند و تا حد توان، به وی تقرب جوید. در مکتب روان‌شناسی تحلیلی یونگ، «فرایند تفرد» تلاش ناخودآگاهانة بشر در دستیابی به تکامل روان است؛ اما در عین حال، همین مفهوم توضیح می‌دهد که بشر هیچ‌گاه نمی‌تواند به تکامل روانی مطلق دست یابد، بلکه تنها می‌تواند با شناخت «فرامن»، به تجربه‌ای فردی، فراگیر و درونی دست یابد. رسالة تمهیدات عین‌القضات همدانی، عارف برجستة قرن پنجم‌وششم هجری، این فرایند درونی روان را بازتاب داده است. هدف از این پژوهش، بررسی این سیر روانی در ناخودآگاه نویسندة تمهیدات و تحلیل آن در جستار حاضر است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی بیانگر آن است که نویسنده در این اثر کوشیده با بهره‌گیری از آموزه‌های عرفانی و کندوکاو ضمیر ناخودآگاه، سیر تکامل روانی را به صورت ناخودآگاهانه نشان دهد. تأثیر ناخودآگاهانة کهن‌الگوهای برجسته‌ای همچون «مسیح»، «پیر خردمند» و درنهایت ادغام آن‌ها با کهن‌الگوی «سایه» و رهنمونی به سوی نور و روشنی، تلاش عین‌القضات برای دستیابی به فرایند تفرد و دسترسی بی‌پیرایه و ناب به «فرامن» است که نمایه‌هایی از کنکاش ذهنی ناخودآگاهانة وی به شمار می‌آید.
 

کلیدواژه‌ها

یونگ؛ فرایند تفرد؛ فرامن؛ کهن‌الگو؛ تمهیدات

مراجع

قرآن کریم

ایستوپ، آنتونی. 1388. ناخودآگاه. ترجمة شیوا رویگریان. چ1. تهران: مرکز.

بیلسکر، ریچارد. 1388. اندیشة یونگ. ترجمة حسین پاینده. چ1. تهران: آشیان.

پورنامداریان، تقی. 1388. در سایة آفتاب. چ3. تهران: سخن.

تایسن، لیس. 1387. نظریه‌های نقد ادبی معاصر. ترجمة مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی. چ1. تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.

تهانوی، علامه محمدعلی. 1378. موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. زیر نظر د. رفیق العجم. چ1. تهران: سپاس.

دبشی، حامد. 1385. عین‌القضات همدانی و حال و هوای عقلانی زمان او. ترجمه و تحقیق از حسین مریدی. گردآوری دکتر حسین نصر، لیمن. چ1. کرمانشاه: دانشگاه رازی.

دشتی، مهدی و منصوره تقوایی. 1390. «بهره‌های هنری عین‌القضات از گزاره‌های دینی در تمهیدات». فصلنامة پژوهش‌نامة معارف قرآنی. س2.ش5. صص162ـ137.

ذبیحی، رحمان و پروین پیکانی. 1395. «تحلیل کهن‌الگوی سفر قهرمان در داراب‌نامة طرطوسی براساس الگوی جوزف کمپبل». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش45. صص118ـ91.

زمانی، کریم. 1386. شرح جامع مثنوی معنوی. ج3. چ21. تهران: اطلاعات.

سعید، علی‌احمد. 1385. تصوف و سوررئالیسم. ترجمة حبیب‌الله عباسی. چ1. تهران: سخن.

شوالیه ژان و گربران، آلن. 1387. فرهنگ نمادها. ج5. چ1. ترجمة سودابه فضایلی. تهران:‌ جیحون.

ـــــــــــــــــــــــ . 1388. فرهنگ نمادها. ج1. چ3. ترجمة سودابه فضایلی. تهران:‌ جیحون.

عرب، مریم و فاطمه مدرسی. 1391. «بلاغت نثر صوفیانة خطابی در تمهیدات عین‌القضات». مجلة کاوش‌نامه. س13. ش25. صص322ـ293.

عین‌القضات همدانی. 1370. تمهیدات. به تصحیح دکتر عفیف عسیران. چ1. تهران: منوچهری.

فروید، زیگموند. 1388. تفسیر خواب. ترجمة شیوا رویگریان. چ8. تهران: مرکز.

قشقایی، سعید. 1390. «بررسی کهن‌الگوی سایه و انطباق آن با نفس در مثنوی‌های عطار». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش25. صص16ـ1.

گوهرین، سیدصادق. 1388. شرح اصطلاحات تصوف. ج2. چ1. تهران: زوار.

مایل هروی، نجیب. 1374. خاصیت آینگی: نقد حال، گزارة آرا و گزیدة آثار فارسی عین‌القضات همدانی. ج1. چ1. تهران: نی.

مباشری، محبوبه و الناز خجسته. 1390. «بررسی و تحلیل «فرایند تفرد» در غزلیات سنایی». مجلة متن‌پژوهی ادبی. س15. ش49. صص90ـ73.

ممتحن، مهدی 1393. «آمیختگی ادبیات تعلیمی با ادبیات عرفانی در تمهیدات عین‌القضات». پژوهش‌نامة ادبیات تعلیمی (پژوهش‌نامة زبان و ادبیات فارسی). س6. ش24. صص148ـ131.

موللی، کرامت. 1389. مبانی روانکاوی فروید ـ لکان. چ5. تهران: نی.

میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر و شهرزاد نیازی. 1389. «بررسی و تحلیل زبان عرفانی در آثار عین‌القضات همدانی». مجلة پژوهش‌های فلسفی‌ ـ کلامی. س12. ش2ـ1. صص286ـ267.

یونگ، کارل گوستاو. 1368. چهار صورت مثالی. مترجم پروین فرامرزی. چ1. مشهد: به‌نشر.

ـــــــــــــــــ . 1383. آیون: پژوهشی در پدیده‌شناسی خویشتن. ترجمة پروین فرامرزی و فریدون فرامرزی. چ4. مشهد: به‌نشر.

ـــــــــــــــــ . 1386. روان‌شناسی انتقال. مترجم پروین فرامرزی و گلناز رعدی آذرخشی. چ1. مشهد: به‌نشر

ـــــــــــــــــ . 1387. روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه. ترجمة محمدعلی امیری. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــ . 1389. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ7. تهران: جامی.