تاریخ‌گذاری آیات 196-203 سورۀ بقره

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 26، شماره 68، اسفند 1399، صفحه 37-56   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

جواد فرامرزی؛ سید قاسم حسینی^* ؛ سید عبدالله اصفهانی؛ سید معصوم حسینی

استادیار دانشکدۀ علوم قرآنی آمل، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران.

چکیده

تاریخ‌گذاری آیات و سور قرآنی از جملۀ تحقیقات نو‌پدیدی است که ریشه در روایات و تفاسیر قرآن دارد. در دوره معاصر، نخست غربیان و سپس محققان اسلامی با معیار‌های گوناگون به تاریخ‌گذاری قرآن پرداخته‌اند. از جملۀ آیاتی که همواره در تاریخ نزول آن مناقشات فراوانی درگرفته، فقر‌ۀ 196 تا 203 سوره بقره است که پیرامون تشریع حج تمتع و اصلاح برخی بدعت‌های جاهلی در مراسم حج و عمره است. مفسران سال‌های متفاوتی را برای نزول این فقره در نظر گرفته‌اند که از سال‌های ششم تا دهم را در بر می‌گیرد؛ این در حالی است که در نزول سوره بقره، در هیئت سوره در دو سال نخست هجری جای شکی نیست. اما نتائج این مطالعه ــ که به صورت توصیفی ــ تحلیلی و با توجه به منابع تفسیری و تاریخی و با نگاهی که برآمده از شاخص‌های جامع است آن‌جام گرفته ــ حاکی است که می‌توان سال نزول این فقره را سال دوم هجری و همگام با نزول سایر فقرات سوره بقره دانست. شاخص اول که مربوط به تناسب آیات و موضوعات این سوره است می‌رساند که این فقره هم‌چون نتیجه برای فقرات قبل، از جمله ماجرای بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم از آیۀ 125 به بعد و برخی مناسک آن از جمله سعی بین صفا و مروه است. شاخص دیگر که جنبۀ قرآنی ـ تاریخی داشته، حج مردم مدینه در سال‌های اول و دوم هجری است که این فقره در خصوص آنان نازل شده است. هم‌چنین عدم دلالت واژۀ حصر در آیۀ 196 بر ماجرای عمر‌ۀ حدیبیه، این فقره را با سایر بخش‌های سوره بقره پیوند می‌دهد. اصلاح بدعت‌های جاهلی در حوزۀ حج و عمره، رویکردی است که با سال‌های نخستین مدینه سازگار‌تر است و این فقره را با سایر بخش‌های سورۀ بقره مرتبط می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

تشریع حج تمتع؛ حج؛ مدینه؛ تاریخ‌گذاری آیات

مراجع