تحلیل گفتمان «تاریخ بیهقی» بر اساس نظریۀ فراتابی زبانی فرای و بازی زبانی ویتگنشتاین

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 12، پیاپی 44، تیر 1399، صفحه 13-42   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.677774

نویسندگان

رسول کاظم زاده قندیلو¹؛ رحمان مشتاق مهر^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، آذربایجان، ایران

²استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، آذربایجان، ایران.

چکیده

بیهقی در تاریخش به نکته­ های ارزشمندی در رابطه با رفتار و کردار اشخاص و علل وقوع حوادث اشاره کرده ­است. مخاطب به سبب توصیفات جزئی و متوالی، مسحور سخن او می­ شود و تاریخ را به بهانه شکل داستانی آن می­ خواند و می­ پذیرد. این تاریخ مانند تواریخ دیگر تابع ساخت کلیشه­ ای نیست و بیهقی با برجای گذاشتن برخی نشانگان زبانی، تناقضی در ذهن مخاطب ایجاد کرده و او را به تفکر برای تحلیل و بازیابی نکات و گره­ های کور تاریخ، فرا­می­ خواند. زبان که پیکره­ای از بازی­ ها و کارکردهای زبانی است، وسیله­ ای برای دریافت این تناقضات است، اما فهم یک بازی زبانی مستلزمِ شرکت در آن شکلی از زندگی است که بازیِ زبانیِ موردِ نظر در بسترِ آن واقع م ی­شود. این مقاله بر آن است با توجه به شکل روایی و رمان­ گونگی­ تاریخ بیهقی، توجه مخاطب را به تلاش بیهقی برای کنار هم چیدن تمام گفتمان­ ها و دیالوگ­ ها، و تبیین زوایای آن جلب نماید و در مراتب بعد به تحلیل فراتابی­ ها و بازی­ های زبانی این گفتمان و اشخاص آن تاکید ورزد. با بررسی آواهای برخاسته از متن، مخاطب به شاکلۀ ذهنی گوینده نزدیک­تر می­ شود و معنای حقیقی حاصل می­ شود. بنابراین باید با بهره­ گیری از اطلاعات و نشانه­ های زبانی برای پر کردن جاهای خالی متن، گام برداشت و با تحلیل لایه­ های نهانی متن، از «گفتگو» به «زیرگفتگو» رسیده و معانی متن را فعال کرد. ضمن اینکه توجه به عناصر فعال در­ زمینۀ متن، سبک نوشتاری و پیش­فرض­ ها و دلالت­ های ضمنی و داستان­ های موازی، ما را با بازی­ های زبانی و کاربرد موقعیت­ های درون و برون زبانی به جای یکدیگر برای اغوا و ایجاد توهم، آشنا می­کند.

کلیدواژه‌ها

تاریخ بیهقی؛ حقیقت؛ دروغ؛ نشانۀ زبانی؛ بازی زبانی

مراجع

احمدی، بابک (1391) از نشانه ­های تصویری تا متن، به سوی نشانه­ شناسی ارتباط دیداری، تهران: نشرمرکز.

بی من، ویلیام ا. (1393) زبان، منزلت و قدرت در ایران، ترجمۀ رضا مقدم کیا، تهران: نشر نی.

بیهقی، ابوالفضل (1383) تاریخ بیهقی، تصحیح: علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

پالمر، فرانک ر. (1391) نگاهی تازه به معنی­ شناسی، ترجمه: کوروش صفوی، تهران: نشر مرکز.

ترادگیل، پیتر (1395) زبان شناسی اجتماعی، درآمدی بر زبان و جامعه، ترجمۀ محمد طباطبایی، تهران: آگاه.

حق­شناس، علی­ محمد (1390) زبان و ادب فارسی در گذرگاه سنت و مدرنیته، تهران: آگه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن.

صفوی، کوروش (1373) از زبانشناسی به ادبیات،تهران: نشر چشمه.

کرمی، محمدحسین (1389) بررسی تحلیلی حکایت­ های تاریخ بیهقی، مشهد: به نشر (آستان قدس رضوی).

فرای، نورتروپ (1372) تخیّل فرهیخته، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ون دایک، تئون ای (1394) ایدئولوژی و گفتمان، ترجمۀ محسن نوبخت، تهران: سیاهرود.

مقالات

اسدی، فهیمه (1387) بررسی تاریخ بیهقی با رویکرد جامعه ­شناسی ادبیات، نشریه حافظ، شماره 58، صص 27 – 34.

بهنام، مینا (1389) استعاره مفهومی نور در دیوان شمس، نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ 10، صص 114 – 91.

حیدری، حسن و یداله رحیمی (1393)؛ سکوت ارتباطی در غزلیات شمس، مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال شانزدهم، شمارۀ بیت و نهم، صص 51- 72.

شهری، بهمن (1391) پیوندهای میان استعاره و ایدئولوژی، «فصلنامۀ نقد ادبی»، سال 5، شمارۀ 19، صص 76- 59.

صفوی، کوروش (1381) درک نشانه،فرهنگستان هنر، خیال 4، زمستان 1381، صص 59- 48.

ـــــــــــــــ (1382) بحثی دربارۀ طرح­ های تصویری از دیدگاه معناشناسی شناختی، نامۀ فرهنگستان، صص 85-65.

ـــــــــــــــ (1385) معنی­ شناسی و هنر در محدودۀ درک انسانی، فرهنگستان هنر، خیال 19، صص 121 -  106 .

ـــــــــــــــ (1388) عملکرد نشانۀ زبان در آفرینش متن ادبی، زبان و ادب فارسی، شمارۀ 41، صص 21- 9.

ندرلو، بیت­الله (1390) نظریۀ بازی­ های زبانی ویتگنشتاین: یک نظرگاه فلسفیِ پست­ مدرن دربارۀ زبان، غربشناسی بنیادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شمارۀ اول، بهار و تابستان، صص 87- 100.