فرامتن های تذکره الاولیاء عطار بر مبنای نظریۀ ژرار ژنت

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 12، پیاپی 44، تیر 1399، صفحه 91-126   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.677776

نویسندگان

زهرا حاتم پور¹؛ عطا محمد رادمنش^{* 2}؛ محبوبه خراسانی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

برپایۀ نظر ژنت «هرگاه متن 1 به نقد و تفسیر متن 2 اقدام کند رابطۀ آنها رابطه­ ای فرامتنی خواهد بود؛ زیرا متن 2 که به تفسیر و تشریح یا نقد می­پردازد، نسبت به متن 1، فرامتن محسوب  م ی­شود. بر مبنای این تعریف می­توان دو دسته فرامتن برای تذکره­ الاولیاء در نظر گرفت. یکی فرامتن­ های درونی یا اظهارنظرهای تأییدی و تأویل­ هایی که در میانه یا پایان حکایات و اقوال آمده است و جنبۀ شرح و تفسیر دارد و دیگر فرامتن­ های بیرونی شامل اظهارنظرهایی تأییدی یا انکاری دربارۀ متن که جنبۀ نقادانه می­ یابد و تأویل­هایی که به طور مجزا از متن تذکره­ الاولیاء ارائه می­ شود. تذکره­ الاولیاء کتابی است که عمدۀ مطالب آن، حکایات و اقوال اولیاست. بنابر گفتۀ عطار در مقدمۀ کتابش او قصد داشته در میانۀ کتابش کمتر سخن و شرحی از خود بیاورد. اما خوانندۀ تذکره ­الاولیاء در مطالعۀ این کتاب به عباراتی برمی خورد که شرح و تأویل اقوال و حکایات عارفان است و یا نشانگر نظرگاه نویسنده به آنهاست. این اظهارنظرها که اغلب تأییدی است و این تأویل­ ها که گاه در میانه و گاه در پایان مطلب آمده است به شیوه­ ها و عناوین گوناگون مطرح شده است و گونه ­ای فرامتن به حساب می­ آید. همچنین انتقادها و نظرات نویسندگان، محققان و منتقدان حوزۀ عرفان و سرگذشتنامه ­های عرفانی، گونه­ ای دیگر از فرامتن­ های این اثر را تشکیل می­دهند.

کلیدواژه‌ها

تذکره الاولیاء؛ عطار؛ فرامتنیت؛ ژرار ژنت؛ فرامتن درونی؛ فرامتن بیرونی

مراجع

کتاب­ ها

آلن، گراهام (1385) بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدان جو، تهران: مرکز.

احمدی، بابک (1393) ساختاروتأویل متن، تهران: مرکز.

احمدی، بابک (1376) چهار گزارش از تذکره الاولیاء، تهران: مرکز.

بهار، محمد تقی(1370)، سبک شناسی، ج دوم، تهران: امیر کبیر.

بهبهانی، محمد جعفر بن محمد علی(1372) فضایح الصوفیه بضمیمه تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین تألیف محمود بن آقا محمدعلی، قم: انصاریان.

شمیسا، سیروس (1388) نقد ادبی، تهران: میترا.

صفا، ذبیح الله (1355) تاریخ ادبیات، جلد4، تهران: امیرکبیر.

عطار، محمد بن ابراهیم (1321) تذکره الاولیاء، تصحیح نیکلسون با مقدمۀ محمدخان قزوینی، تهران: کتابخانۀ مرکزی.

______________ (1391) تذکره الاولیاء، به تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار.

_____________ (2006م) تذکره الاولیاء، ترجمۀ عربی منال الیمینی عبدالعزیز، مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب.‏

­­­_____________(1397) تذکره الاولیاء، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

فروزانفر، بدیع ­الزمان (1374) شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

مکاریک، ایرنا ریما(1388) دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

___________(1394) درآمدی بر بینامتنیت : نظریه ها و کاربردها، تهران: سخن.

نفیسی، سعید (1320) جستجو در احوال و آثار فریدالدین عطارنیشابوری، تهران: اقبال.

هجویری، ابوالحسن علی  بن عثمان (1375) کشف المحجوب، به تصحیح والنتین ژوکوفسکی، تهران: طهوری.

مقالات

روضاتیان، سیده مریم و طالبی، فاطمه (1397) بررسی پیرامتن ­های غیر مؤلفی و بیرونی تذکره­الاولیاء، اولین همایش بین المللی زبان و ادبیات فارسی.

روضاتیان، سیده مریم و گرامی نجمه (1397) فرامتن­ های سلامان وابسال، پژوهش­ های ادب عرفانی )گوهر گویا(، شماره اول، پیاپی 36، صص22-1.

مدرسی فاطمه و همکاران (1392) تحلیل حکایات تعلیمی تذکره­ الاولیاء بر پایۀ الگوی روایی گریماس، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال5، شمارۀ20، ص102-73.

معین زاده، علیرضا و حسین شهبازی (1393) نقد و بررسی بدعت­ ها و انحرافات صوفیه در رسالۀ قشیریه و تحلیل و مقابله با منابع تشیع، بهارستان سخن، سال11، شمارۀ7، ص 224-205.

نامور مطلق، بهمن (1386) ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن ­ها، پژوهشنامۀ علوم انسانی، شماره 56، صص98- 83.

نرم افزار

نرم افزار عرفان3، کتابخانه دیجیتالی نور(1392)، تهران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(DVD ROM)