پهنه‌بندی مناطق مستعد گردشگری ساحلی در بخشی از سواحل دریای عمان

سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی

مقاله 6، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 42، فروردین 1400، صفحه 107-123   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/girs.2021.677894

نویسندگان

ملیحه عرفانی^{* 1}؛ ناهید احسان زاده²

¹استادیار گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه زابل، زابل، ایران

²کارشناس امور اراضی جهاد کشاورزی چابهار، چابهار، ایران

چکیده

پیشینه و هدف فعالیت‌های اکوتوریسمی در صورتی­که بر اساس توان محیط‌زیست شکل گرفته و از طریق بهره‌برداری مناسب و حفاظت از پهنه‌های ‏تحت مدیریت تداوم یابد منجر به توسعه و حفظ محیط زیست می‌شوند. از این رو اکوتوریسم را به عنوان یکی از انواع توریسم پایدار می شناسند که با مدیریت مناسب قادر است همزمان اهداف حفاظت و توسعه را برآورده ‌سازد. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های مدیریتی، پهنه‌بندی و اولویت‌بندی مکانی محل‌های مناسب جهت توسعه گردشگری است. مکان‌های مناسب از بهترین وضعیت معیارهای مورد ارزیابی از پیش تعریف شده برخوردارند. روند انتخاب پهنه مناسب به طور معمول شامل دو مرحله اصلی ‏است؛ غربالگری (شناسایی تعداد محدودی از پهنه‌های نامزد از یک منطقه جغرافیایی گسترده با توجه به طیفی از معیارها) و ‏ارزیابی. ارزیابی اراضی فرآیند پیش‌‌بینی استفاده بالقوه از اراضی براساس ویژگی‌های آن است.‏ با توجه به اهمیت مساله پهنه‌بندی در مدیریت گردشگری، تا کنون مطالعات بسیاری انجام شده است، اما مرور مطالعات انجام شده در ایران نشان داد که سواحل کمتر مورد توجه این گونه مطالعات بوده‌اند. از این رو ‏پژوهش حاضر در نظر دارد با توجه به منابع بوم‌شناختی و اقتصادی اجتماعی به شناسایی و اولویت‌بندی پهنه‌های مناسب اکوتوریسم ‏در قسمتی از سواحل دریای عمان در کشور ایران بپردازد.‏ هدف از مطالعه حاضر بررسی قابلیت و پهنه‌بندی حوزه آبخیز شرقی خلیج چابهار با طول ساحلی 47 کیلومتر جهت گردشگری ساحلی و همچنین شناسایی و انتخاب مناسب‌ترین پهنه‌ها بر اساس ارحجیت آنها از نظر معیارهای مورد بررسی است.
مواد و روش ها در ابتدا تمامی معیارهای ممکن ارزیابی تناسب زمین برای توسعه گردشگری در منطقه مورد مطالعه با توجه به مرور منابع انتخاب گردید و در نهایت با استفاده از تدوین پرسشنامه‌ای و به کار بستن روش ‏دلفی، معیارها گزینش و نهایی شد.‏ معیارهای ارزیابی شناسایی شده که در دو قالب عامل (پیوسته و گسسته) و محدودیت قرار دارند ‏عبارتند از؛ معیارهای عامل پیوسته شامل فاصله از رودخانه، فاصله از تالاب، فاصله از کوه­های هزار دره، فاصله از بندر و اسکله، فاصله از مراکز تاریخی و فرهنگی، فاصله از پوشش گیاهی خاص، فاصله از پوشش جانوری خاص، فاصله از اراضی کشاورزی، فاصله از موج فشان، فاصله از سواحل صخره‌ای، فاصله از سواحل ماسه‌ای، فاصله از جاده، فاصله از مناطق روستایی، و فاصله از مناطق شهری. معیارهای عامل گسسته شامل پوشش گیاهی، ‏معیارهای محدودیت شامل حریم  تالاب، حریم رودخانه، حریم ساحل.
معیارهای ارزیابی پس از شناسایی، تهیه و ‏نقشه‌سازی شدند و در نهایت با استفاده از روش ارزیابی چند معیاره (‏MCE‏) و رویکرد ترکیب خطی وزن‌دار‎ ‎‏(‏WLC‏) ادغام شدند. وزن ‏هر یک از معیارهای عامل به روش تحلیل سلسله مراتبی (‏AHP‏) به دست آمد و همه لایه‌های مربوط به این معیارها به روش فازی ‏استاندارد و بی‌بعد شد. استاندارد سازی معیارهای محدودیت به روش بولین انجام شد. مناطقی که بیش از هفتاد درصد مطلوبیت جهت توسعه اکوتوریسم ساحلی را دارند و همین طور از حداقل مساحت 9 هکتار ‏برخوردارند به عنوان پهنه‌های مناسب شناسایی شد. این دو فیلتر با اعمال تابع Siteselect اجرا شد.
نتایج و بحث ضریب سازگاری به دست آمده در روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی،  0.5 بوده که کمتر از 0.1 است و بنابراین وزن‌دهی به درستی انجام شده است. نقشه فیلترشده (بر اساس حداقل مساحت و حداقل مطلوبیت) حاصل از WLC نشان داد که پهنه‌های مناسب جهت توسعه اکوتوریسم در امتداد خط ساحلی بوده و عمدتاً عوامل طبیعی وجاذبه‌های فراوان زمین‌شناختی در این انتخاب موثر بوده‌اند. به طوریکه نتایج حاصل از وزن‌دهی معیارها نشان می‌دهد که سواحل صخره‌ای، سواحل ماسه‌ای و کوه‌های هزار دره (بدلندها) بیشتر وزن را در بین همه معیارهای عامل به خود اختصاص داده‌اند که به ترتیب عباتند از 0.19، 0.134، 0.12 و 0.09 و نشان‌دهنده جذابیت فراوان این پدیده‌ها در جذب گردشگر از نظر کارشناسان است. لایه حاصل از روی هم‌گذاری به دو طبقه مناطق مطلوب و نامطلوب طبقه‌بندی شد. نتایج تحقیق نشان داد که ‏مکان‌های مستعد گردشگری 233 هکتار بوده و در قالب هفت پهنه در امتداد ساحل قرار دارند. پهنه‌های 4، 5، 2 و 3 به ترتیب بر اساس ویژگی‌های آماری مطلوبیت و همین‌طور به‌دلیل برتری ویژگی‌های چشم‌انداز، نزدیکی به دریا و امکان دسترسی بیشتر و همچنین شناخته‌تر بودن مکان‌ها در اولویت نخست قرار گرفتند. بررسی میدانی صورت گرفته نیز نشان داد که این مناطق بیشتر مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد که نشان‌دهنده اعتبار روش و معیارهای به‌کار رفته است. پهنه‌های 7، 1 و 6 نیز به ترتیب در اولویت بعدی قرار دارند که جهت افزایش مطلوبیت گردشگری نیاز به مدیریت و برنامه‌ریزی بیشتری از نظر دسترسی دارند. این نتایج نقش فاکتورهای اقتصادی- اجتماعی و خصوصاً تاسیسات زیربنایی را نشان می‌دهد و نادیده گرفتن آن منجر به منتفی شدن کاربری تفرجی و یا تحمیل صدمات جبران‌‌ناپذیر به محیط زیست می‌شود.
نتیجه ­گیری منطقه مورد مطالعه تا کنون کمتر تحت تاثیر توسعه شتاب‌زده بوده و طبیعت آن همچنان سالم مانده است و در این رابطه تخصیص بخش‌هایی از منطقه به کاربری اکوتوریسم، در صورت مدیریت صحیح می‌تواند متضمن حفظ کیفیت محیط زیستی پهنه‌های شناسایی باشد، چرا که از اکوتوریسم به عنوان بهترین سیاست‌های مدیریت منابع طبیعی یاد می‌شود که از طرفی منجر به کاهش عوامل تخریب و حفاظت پایدار آنها شده و از طرف دیگر با توسعه سایت‌های اکوتوریسم و بهبود تسهیلات گردشگری، وضعیت اقتصادی جامعه میزبان گردشگران نیز بهبود می‌دهد. از میان پهنه‌های شناسایی شده، چهار پهنه ‏ 4، 5، 2 و 3 ‏در اولویت نخست جهت ‏برنامه‌ریزی گردشگری پیشنهاد می‌شوند. ساماندهی، توسعه و بهسازی شبکه‌های ارتباطی و جاده‌ای در منطقه موجب افزایش مطلوبیت منطقه خصوصاً پهنه‌های 7، 1 و 6 خواهد شد. از این رو توسعه شبکه‌های ارتباطی و حمل و نقل هوایی، آبی و زمینی، امکانات و تسهیلات رفاهی و اقامتی مورد نیاز گردشگران و همین طور توسعه تورهای گردشگری دریایی جهت افزایش مطلوبیت منطقه در جذب گردشگران داخلی و خارجی پیشنهاد می‌شود. همین طور با توجه به جاذبه بالای کوه‌های هزار دره که دارای اهمیت زمین‌شناختی نیز می‌باشد، پیشنهاد می‌گردد بخش‌هایی از منطقه مورد مطالعه به عنوان پارک زمین‌شناسی یا ژئوپارک تحت مدیریت قرار گیرد. برای مطالعات آینده نیز بررسی دقیق‌تر منطقه با اطلاعات مکانی جامع‌تر جهت گزینش مکانی فعالیت‌های گردشگری ساحلی در پهنه‌های مطلوب شناسایی شده در این پژوهش پیشنهاد می‌شود.
 
http://dorl.net/dor/20.1001.1.26767082.1400.12.1.6.7

کلیدواژه‌ها

اکوتوریسم؛ تفرج؛ پهنه‌بندی فضایی؛ فازی؛ فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

مراجع

Ahmadi M, Faraji Darabkhani M, Ghanavati E. 2015. A GIS-based multi-criteria decision-making approach to identify site attraction for ecotourism development in Ilam Province, Iran. Tourism Planning & Development, 12(2): 176-189. doi:https://doi.org/10.1080/21568316.2014.913676.

Ahmadi Thani N, Babaei Kafaki S, Mataji A. 2011. Investigation of the possibility of ecological tourism activities from the ecological point of view in the forests of North Zagros using multi-criteria decision making, GIS and remote sensing. Land Use Planning, 3(4): 64-45. (In Persian).

AlgünDoğu G, Çamaşırcıoğlu E. 2016. Site selection for different recreational sport ‎activities. IOSR Journal of Sports and Physical Education (IOSR-JSPE), 3(3): 6-11. doi:https://doi.org/10.9790/6737-03030611.

Ardakani T, DanehKar A, Karami M, Aghighi H, Erfani M. 2011. Chabahar golf zoning using multiple criteria decision for central recreation. Geographic Planning Space Quarterly Journal, 1(1): 1-20. http://gps.gu.ac.ir/m/article_5321.html. (In Persian).

Asadi M, Jahanbakhsh Asl S. 2015. Suitable sites for wind power plants constructed in East Azerbaijan using fuzzy- analytical hierarchy process (FAHP) method. Journal of RS and GIS for Natural Resources, 6(4): 95-109. (In Persian).

Beeco JA, Jeffrey CH, Matthew TJB. 2014. GPS Visitor Tracking and Recreation Suitability Mapping: Tools for understanding and managing visitor use. Landscape and Urban Planning, 127: 136-145. doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2014.04.002.

Bunruamkaew K, Yuji M. 2011. Site suitability evaluation for ecotourism using GIS & AHP: A case study of surat Thani province, Thailand. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 21: 269-278. doi:https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2011.07.024.

Erfani M, Afrougheh S, Ardakani T, Sadeghi A. 2015. Tourism positioning using decision support system (case study: Chahnime—Zabol, Iran). Environmental Earth Sciences, 74(4): 3135-3144. doi:10.1007/s12665-015-4365-z.

Erfani M, Ardakani T, Sadeghi A, Pahlevanravi A. 2011. Sitting for intensive recreation in Chahnime zone (Zabol Township) using multicriteria decision system. Environmental Reaserches, 2(4): 41-50. http://www.iraneiap.ir/m/article_13040.html. (In Persian).

Fang Y. 2017. Site selection of ecotourism: a case study of Zhejiang province. International Journal of Innovative Science, Engineering & Technology, 4(3): 321-326. http://ijiset.com/vol324/v324s323/IJISET_V324_I303_346.pdf.

Hernandez CR, Eduardo Bello B, Guillermo Montoya G, Erin IJ. 2005. Social adaptation ecotourism in the Lacandon forest. Annals of Tourism Research, 32(3): 610-627. doi:https://doi.org/10.1016/j.annals.2004.08.005.

Jabir K, Arun Das S. 2014. Evaluation of recreational site selection and the prospects of recreational. International Journal of Environmental Sciences, 3(10): 17-21.

Jahani A, Makhdoom M, Fiqhi J, Etemad V. 2011. Land use planning for forest management for multiple use (harvesting, ecotourism and protection) (Case study: Patom district of Kheyrud forest). Town and Country Planning 3(5): 33-49. https://jtcp.ut.ac.ir/article_24709.html. (In Persian).

Kienast F, Barbara D, Barbara W, Yvonne W, Matthias B. 2012. GIS-assisted mapping of landscape suitability for nearby recreation. Landscape and Urban Planning, 105(4): 385-399. doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2012.01.015.

Li W. 2004. Environmental management indicators for ecotourism in China's nature reserves: A case study in Tianmushan Nature Reserve. Tourism Management, 25(5): 559-564. doi:https://doi.org/10.1016/j.tourman.2003.06.001.

Makhdoum M. 2017. Fundamental of land use planning, vol 5. University of Tehran Press. 290 p.

Malczewski J. 2006. GIS‐based multicriteria decision analysis: a survey of the literature. International Journal of Geographical Information Science, 20(7): 703-726. doi:https://doi.org/10.1080/13658810600661508.

Malczewski J, Rinner C. 2015. Multicriteria decision analysis in geographic information science. Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-540-74757-4.

Masoodi M, Salman Mahiny A, Mohammadzadeh M, Mirkarimi SH. 2016. Optimization of recreational site selection using multi criteria evaluation and functional relationship diagram (Case study: Miankaleh wildlife sanctuary). Pollution, 2(2): 163-181. doi:https://doi.org/‎10.7508/pj.2016.02.006. (In Persian).

MirarabRazi J, Hassanzad Navrodi I, Ghajar I, Salahi M. 2020. Identifying optimal location of ecotourism sites by analytic network process and genetic algorithm (GA): (Kheyroud Forest). International Journal of Environmental Science and Technology, 17(5): 2583-2592. doi:10.1007/s13762-020-02633-z.

Nahuelhual L, Alejandra C, Paola L, Amerindia J, Mauricio A. 2013. Mapping recreation and ecotourism as a cultural ecosystem service: An application at the local level in Southern Chile. Applied Geography, 40: 71-82. doi:https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.12.004.

Nisa Z. 2017. Potential site selection in ecotourism planning using spatial decision support tool. International Journal of Human Capital in Urban Management, 2(4): 251-258. doi:https://doi.org/‎10.22034/ijhcum.2017.02.04.001.

Siroosi H, Heshmati G, Salmanmahiny A. 2020. Can empirically based model results be fed into mathematical models? MCE for neural network and logistic regression in tourism landscape planning. Environment, Development and Sustainability, 22(4): 3701-3722. doi:https://doi.org/‎10.1007/s10668-019-00363-y.

Talebi M, Majnounian B, Makhdoum M, Abdi E, Omid M. 2020. Predicting areas with ecotourism capability using artificial neural networks and linear discriminant analysis (case study: Arasbaran Protected Area, Iran). Environment, Development and Sustainability. doi:10.1007/s10668-020-00964-y.

Tsaur S-H, Wang C-H. 2007. The evaluation of sustainable tourism development by analytic hierarchy process and fuzzy set theory: An empirical study on the Green Island in Taiwan. Asia Pacific Journal of Tourism Research, 12(2): 127-145. doi:https://doi.org/10.1080/10941660701243356.

Vahidnia HM, Alesheikh AA, Alimohammadi A. 2009. Hospital site selection using fuzzy AHP and its derivatives. Journal of Environmental Management, 90(10): 3048-3056. doi:https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2009.04.010.

Wu Y-Y, Wang H-L, Ho Y-F. 2010. Urban ecotourism: Defining and assessing dimensions using fuzzy number construction. Tourism Management, 31(6): 739-743. doi:https://doi.org/10.1016/j.tourman.2009.07.014.

Yan L, Gao BW, Zhang M. 2017. A mathematical model for tourism potential assessment. Tourism Management, 63: 355-365. doi:https://doi.org/10.1016/j.tourman.2017.07.003.