شناسائی و ارزیابی مناطق مستعد ژئوتوریسم با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی: محدوده قله دماوند درحوضه آبخیزهراز)

سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی

مقاله 1، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 42، فروردین 1400، صفحه 1-19   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/girs.2021.677996

نویسندگان

کوردوان هدایتی پور¹؛ قربان وهاب زاده^{* 2}؛ سید رمضان موسوی³

¹دانشجوی دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ایران

²دانشیار گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی ، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ، مازندران ، ایران

³استادیار، گروه آبخیزداری ، دانشکده منابع طبیعی ، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ، مازندران ، ایران

چکیده

پیشینه و هدف قله آتشفشانی دماوند، با دارا بودن مناظر بدیع و پدیده ­های ژئومورفولوژیکی مختص به خود، تنوع حیات­ وحش، پوشش گیاهی، و شرایط اقلیمی منحصر به فرد، یکی از مهمترین اماکن گردشگری استان مازندران به شمار می­ آید. بنابراین حفاظت از این ذخایر بی­ نظیر مخصوصاً پدیده­ های زمین ­شناسی که حاصل میلیون­ ها سال تغییر و تحولات کره زمین در این منطقه است، بسیار ضروری است. برنامه ­ریزی جامع ملی و بین ­المللی بر اساس اصول توسعه پایدار، برای تداوم این میراث جهانی ضروری است. با بهره­ گیری از ابزار­های ارزشمندی همچون سامانه اطلاعات جغرافیایی، می ­توان به منظور توسعه پایدار در منطقه به شناسایی مناطق مستعد توسعه ژئو­توریسم پرداخت و سپس ارزیابی و مدیریت بهینه را بکار گرفت. علاوه بر ارزش­ های علمی، ژئومورفوسایت ­ها دارای ارزش ­های حفاظتی، فرهنگی، زیبایی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری می­ باشند. جهت مدیریت جامع حوضه­ های آبخیز، در نظر گرفتن همه جنبه ­های طبیعی و انسانی مؤثر در زمین­ گردشگری، جهت پتانسیل­یابی الزامی است. در این مطالعه جهت تعیین پتانسیل­ مناطق مستعد ژئوتوریسم، از روش تحلیل سلسله­ مراتبی (AHP) و سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شد.
مواد و روش ­ها قله دماوند با ارتفاع 5672 متر، در شمال ایران واقع شده است. بلندترین قله در ایران و خاورمیانه، همچنین بلندترین قله آتشفشانی نیمه فعال آسیا می­ باشد. دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که عمدتاً در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران کواترنری و دوره هولوسین تشکیل شده است. از دیدگاه تقسیمات کشوری، در شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. ارتفاع آن از سـطح دریا 5672 متر، متوسـط بارندگـی سـالانه 540 میلی متـر و به طـور عمـده به صـورت برف اسـت. اقلیم این بخش از حوضه براساس روش کوپن، اقلیم نیمه مرطوب و مطابق روش آمبرژه، نیمه مرطوب سرد است. جهت تعیین شاخص ­های مؤثر در پتانسیل­یابی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم، مطالعه معیارها به دو دسته معیارهای مؤثر و موانع محدود کننده توسعه، تقسیم ­بندی شده است. لایه­ های موانع توسعه شامل؛ حریم رودخانه ­ها و حریم جاده­ های اصلی، حریم جاده ­های فرعی و حریم جاده­ های بین روستایی است. لایه ­های مؤثر مورد مطالعه به همراه وزن نسبی حاصل از تحلیل پرسشنامه، جهت رویهم ­اندازی لایه ­ها با وزن مختص به هر لایه در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از تکمیل پرسشنامه توسط مخاطبان، جهت تعیین وزن نسبی، لایه ­های اطلاعاتی در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی تشکیل گردید. در این مطالعه با استفاده از ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی همچنین روش تحلیل سلسله مراتبی وزن دهی معیارهای مؤثر مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم در شعاع 20 کیلومتری قله دماوند انجام گرفت.
نتایج و بحث نرخ ناسازگاری مقایسه معیارها  کمتر از 0.1 است، بنابراین نیازی به تجدید نظر در قضاوت­ ها وجود ندارد. با توجه به نتایج نهایی به دست آمده از روی هم­اندازی لایه­ های مؤثر در توسعه ژئوتوریسم توسط تابع رویهم­ گذاری وزنی Weighted Overlay در نرم ­افزار GIS، گستره محدوده مورد مطالعه با وسعت 1256 کیلومتر مربع، پس از کسر محدوده­ های موانع، به پنج طبقه بسیارنامناسب، نامناسب، متوسط، مناسب و بسیار مناسب طبقه­بندی شد. نتایج نشان داد مناطق در5 طبقه بسیار نامناسب (1.34 درصد) نامناسب (19.11 درصد) متوسط (56.44 درصد) مناسب (20.94 درصد) و بسیار مناسب (2.16 درصد)  طبقه بندی گردید. در مرحله بعد پس از بازدید میدانی40 گزینه شناسایی گردید و از نظر اهمیت پتانسیل توسعه در منطقه مورد بررسی قرار گرفت. ارزیابی تعداد 40 گزینه نشان می دهد که به ترتیب 25، 40 و 35 درصد گزینه ها دارای  پتانسیل بسیار مناسب، مناسب و متوسط می­ باشند. نتایج نشان می ­دهد بیشتر مناطق مستعد در شرق و جنوب شرقی قله دماوند قرار دارند. این امر می­ تواند از تراکم امکانات مختلف اعم از روستا، شهر، جاده و رودخانه ­ها و غیره ناشی شود. مناطقی با جاذبه بالا بیشتر در شمال، مرکز تا جنوب شرقی منطقه حفاظت شده قرار دارند که دارای پوشش گیاهی و جنگلی، منابع آبی و ارزش­ های بالای ژئومورفولوژیکی هستند و مناطقی با جاذبه پایین، بیشتر در جنوب و غرب محدوده قرار دارند. بیشتر وسعت محدوده دارای پتانسیل متوسط به بالا است که این امر بیانگر پتانسیل خوب محدوده است.
نتیجه گیری یکی از دلایل اصلی عدم یکپارچگی در شناخت و تعیین مناطق دارای پتانسیل­ های ژئوتوریسم، نبود معیار و شاخص­ های علمی جامع و مدون است. از آنجا که ژئوتوریسم، به عنوان یکی از زیرشاخه­ های گردشگری، روشی برای تبیین مفاهیم مختلف زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی است، از آن به عنوان یک صنعت در جهت ساخت و توسعه زمین شناسی اقتصادی می ­توان بهره برد. در این مطالعه جهت تعیین مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم با دیدگاه توسعه پایدار منطقه، معیار­های مورد مطالعه با توجه به موجود بودن اطلاعات آنها استفاده گردید. این لایه­ها شامل؛ زمین شناسی، فاصله از رودخانه ­ها، شهر، آبادی، جاده ­ها، ارتفاع منطقه، شیب و جهت شیب، بارندگی و دما به عنوان نقشه ­های مؤثر و نقشه­ های حریم جاده ­ها و رودخانه­ ها به عنوان لایه محدودیت در نظر گرفته شد. در مطالعات مختلف با توجه به موجود بودن اطلاعات هر لایه در منطقه مورد مطالعه و با توجه به هدف مورد مطالعه، لایه معیارهای مؤثر و موانع متفاوت است. پس از بازدید میدانی از منطقه و شناسایی 40 گزینه، نتایج حاصل از همپوشانی گزینه­ های شناسایی شده با نقشه نهایی پتانسیل محدوده نشان داد به ترتیب 35 درصد گزینه­ ها در مناطق با پتانسیل بسیار مناسب، 40 درصد گزینه­ ها در مناطق با پتانسیل مناسب و 25 درصد گزینه ­ها دارای پتانسیل متوسط توسعه می ­باشند. این روش جهت بهره ­برداری از منابع طبیعی و تهیه نقشه­ های رفاهی گردشگری نیز مورد استفاده می ­باشد و می­ تواند یک مرحله اساسی جهت توسعه پایدار مناطق مستعد انواع گردشگری با اهداف مختلف را فراهم نماید.

http://dorl.net/dor/20.1001.1.26767082.1400.12.1.1.2

کلیدواژه‌ها

پتانسیل ژئوتوریسم؛ ژئومورفولوژیکی؛ فرآیند سلسله مراتبی؛ دماوند؛ حوضه آبخیز هراز

مراجع

Akbari Qoochani H, Fattahi Moghadam M, Aqajani H, Fattahi Moghadam MR. 2017. Site suitability evaluation for ecotourism using GIS fuzzy multi-criteria decision: A case study of Mashhad county. Journal of Geographical Space, 17(57): 87-104. doi:http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-677-fa.html. (In Persian).

Albuquerque H, Carlos C, Filomena M. 2018. The use of Geographical Information Systems for Tourism Marketing purposes in Aveiro region (Portugal). Tourism Management Perspectives, 26: 172-178. doi:https://doi.org/10.1016/j.tmp.2017.10.009.

Aliani H, Babaie Kafaky S, Saffari A, Monavari sM. 2017. Land capability assessment to determine suitable tourism area using analytical network process (ANP). Journal of RS and GIS for Natural Resources, 7(4): 1-17. doi:http://girs.iaubushehr.ac.ir/article_528878.html?lang=en. (In Persian).

Bali A, Monavari S, Riazi B, Khorasani N, Zarkesh M, Kheirkhah M. 2015. A spatial decision support system for ecotourism development in Caspian Hyrcanian mixed forests ecoregion. Boletim de Ciências Geodésicas, 21(2): 340-353.

Bruno DE, Perrotta P. 2012. A geotouristic proposal for Amendolara territory (northern ionic sector of Calabria, Italy). Geoheritage, 4(3): 139-151. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-011-0047-8.

Bunruamkaew K, Yuji M. 2011. Site suitability evaluation for ecotourism using GIS & AHP: A case study of Surat Thani province, Thailand. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 21: 269-278. doi:https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2011.07.024.

Burlando M, Firpo M, Queirolo C, Rovere A, Vacchi M. 2011. From geoheritage to sustainable development: strategies and perspectives in the Beigua Geopark (Italy). Geoheritage, 3(2): 63-72. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-010-0019-4.

Costa FL. 2011. Volcanic geomorphosites assessment of the last eruption, on April to May 1995, within the natural park of Fogo Island, Cape Verde. Geojournal of tourism and geosites, 8(2): 167-177.

Dhami I, Jinyang D, Robert CB, Chad P. 2014. Identifying and mapping forest-based ecotourism areas in West Virginia – Incorporating visitors' preferences. Tourism Management, 42: 165-176. doi:https://doi.org/10.1016/j.tourman.2013.11.007.

Dollma M. 2019. Geotourism potential of Thethi National Park (Albania). International Journal of Geoheritage and Parks, 7(2): 85-90. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijgeop.2019.05.002.

Feuillet T, Sourp E. 2011. Geomorphological heritage of the Pyrenees National Park (France): assessment, clustering, and promotion of geomorphosites. Geoheritage, 3(3): 151-162. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-010-0020-y.

Ghelichnia H. 2017. Damavand, the highest peak and national symbol of Iran. Iran Nature, 2(3): 78-84. doi:https://doi.org/10.22092/irn.2017.112972. (In Persian).

González-Ramiro A, Gonçalves G, Sánchez-Ríos A, Jeong JS. 2016. Using a VGI and GIS-based multicriteria approach for assessing the potential of rural tourism in Extremadura (Spain). Sustainability, 8(11): 1144. doi:https://doi.org/10.3390/su8111144.

Gordon JE. 2012. Rediscovering a sense of wonder: geoheritage, geotourism and cultural landscape experiences. Geoheritage, 4(1-2): 65-77. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-011-0051-z.

Kumru M, Kumru PY. 2014. Analytic hierarchy process application in selecting the mode of transport for a logistics company. Journal of Advanced Transportation, 48(8): 974-999. doi:https://doi.org/10.1002/atr.1240.

Leman N, Ramli MF, Khirotdin RPK. 2016. GIS-based integrated evaluation of environmentally sensitive areas (ESAs) for land use planning in Langkawi, Malaysia. Ecological indicators, 61: 293-308. doi:https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2015.09.029.

Liu D, Chunxiang C, Olena D, Rong T, Wei C, Qifeng Z, Yujin Z, Gunter M. 2017. Using fuzzy analytic hierarchy process for spatio-temporal analysis of eco-environmental vulnerability change during 1990–2010 in Sanjiangyuan region, China. Ecological Indicators, 73: 612-625. doi:https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2016.08.031.

Mesut K, Kumru PY. 2014. Analytic hierarchy process application in selecting the mode of transport for a logistics company. Journal of Advanced Transportation, 48(8): 974-999. doi:https://doi.org/10.1002/atr.1240.

Miljković Ð, Božić S, Miljković L, Marković SB, Lukić T, Jovanović M, Bjelajac D, Vasiljević ĐA, Vujičić MD, Ristanović B. 2018. Geosite assessment using three different methods; a comparative study of the Krupaja and the Žagubica Springs–Hydrological Heritage of Serbia. Open Geosciences, 10(1): 192-208. doi:https://doi.org/10.1515/geo-2018-0015.

Mokhtari D, Ahmadi M. 2017. Evaluation of land capability for geo tourism development in a protected area case study: protected area of Manesht, Bankol and Galarang in Ilam province. Geography and Development Iranian Journal, 15(48): 113-132. doi:https://doi.org/10.22111/gdij.2017.3351. (In Persian).

Nahuelhual L, Alejandra C, Paola L, Amerindia J, Mauricio A. 2013. Mapping recreation and ecotourism as a cultural ecosystem service: An application at the local level in Southern Chile. Applied Geography, 40: 71-82. doi:https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.12.004.

Pazari F, Merita D. 2019. Geotourism potential of Zall Gjoçaj national park and the area nearby. International Journal of Geoheritage and Parks, 7(3): 103-110. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijgeop.2019.07.001.

Ramsay T. 2017. Fforest Fawr Geopark—a UNESCO Global Geopark distinguished by its geological, industrial and cultural heritage. Proceedings of the Geologists' Association, 128(3): 500-509. doi:https://doi.org/10.1016/j.pgeola.2016.12.010.

Saaty TL. 1987. The analytic hierarchy process—what it is and how it is used. Mathematical modelling, 9(3-5): 161-176.

Saaty TL. 1990. How to make a decision: The analytic hierarchy process. European Journal of Operational Research, 48(1): 9-26. doi:https://doi.org/10.1016/0377-2217(90)90057-I.

Tomić N, Slobodan BM, Aleksandar A, Dajana T. 2020. Exploring the potential for geotourism development in the Danube region of Serbia. International Journal of Geoheritage and Parks, 8(2): 123-139. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijgeop.2020.05.001.

Torabi FT, Coelho C, Costa C. 2013. Rural geotourism: A new tourism product. Acta Geoturistica, 4(2): 1-10.

Wang X, Hing Kai C, Rachel WYY, Ivan D-R. 2012. A two-stage fuzzy-AHP model for risk assessment of implementing green initiatives in the fashion supply chain. International Journal of Production Economics, 135(2): 595-606. doi:https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2011.03.021.

Zabihi H, Mohsen A, Isabelle DW, Mohammadreza K, Anuar A, Hasan S. 2020. A GIS-based fuzzy-analytic hierarchy process (F-AHP) for ecotourism suitability decision making: A case study of Babol in Iran. Tourism Management Perspectives, 36: 100726. doi:https://doi.org/10.1016/j.tmp.2020.100726.

Zhenfeng S, Md. Enamul H, Bowen C, Orhan A, Yan L. 2020. Integrated remote sensing and GIS approach using Fuzzy-AHP to delineate and identify groundwater potential zones in semi-arid Shanxi Province, China. Environmental Modelling & Software, 134: 104868. doi:https://doi.org/10.1016/j.envsoft.2020.104868.

Zhou Y, Kudzayi M, Jinyang D, Steven WS. 2015. Resource-based destination competitiveness evaluation using a hybrid analytic hierarchy process (AHP): The case study of West Virginia. Tourism Management Perspectives, 15: 72-80. doi:https://doi.org/10.1016/j.tmp.2015.03.007.