بررسی تطبیقی نمونه‌هایی از حکمت‌ عملی در تمثیل‌های حدیقۀ سنایی و مثنوی مولوی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 1-28   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محسن بهاروند¹؛ مسعود سپه وندی^{* 2}

¹گروه زبان وادبیات فارسی، واحد خرم‌ آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران

چکیده

«حکمت‌ عملی» عبارت است از علم به اینکه افعال بشر چگونه و به چه منوال خوب است و باید باشد و چگونه و به چه منوال بد است و نباید باشد. در حکمت عملی نقطه اتکا بیشتر بر اخلاق، تدبیر و تزکیه است و همه چیز  به انسان محدود می‌شود و غیر انسان  را شامل نمی‌شود و افعال اختیاری انسان ارزش والائی دارد و تلاش می‌شود که راه‌های چگونه بودن انسان نمایش داده شوند. در واقع حکمت عملی جامع بایدها و نبایدهایی است که به اخلاق، سیاست وتدبیر منزل برمی‌گردد. حکمت عملی ازآنجا که راهی برای رسیدن بـه سـعادت آدمی است، همواره مورد توجه بوده است. تعالیم اخلاقی، بخش عمده‌ای از مفهوم شعر بوده و شاعران نقش بارزی در نشرفضایل اخلاقی داشته و هر کدام به روشی خاص بدان پرداخته اند. تمثیل یکی از روشهایی است که شاعران عارف مسلک به خصوص سنایی و مولوی به طریق توصیف  با استفاده از آن ذهن مخاطب را هدف قرار داده و از این‌طریق مصادیق حکمت عملی را به عنوان چراغ پیش روی انسان برای تزکیه وترقی اخلاقی مطرح کرده‌اند. این پژوهش درصدد است تا به شیوۀ مقایسه‌ای چند نمونه از مصادیق حکمت عملی، همراه با مشابهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها رادر قالب تمثیل در حدیقه الحقیقه سنایی و مثنوی مولوی موردبحث و مقایسه قرار دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهدکه نظام اخلاقی سنایی بـر پایۀ دین استوار است اما مولانا، علی رغم  پایبندی به شریعت، تاحد زیادی متاثر از اندیشه‌های صوفیانه اسـت و رویکردی عرفانی به مباحث اخلاقی دارد. سنایی برای طی طریقِ سعادت، چراغ عقل را برمی افروزد و علم و عمل را ارج می نهـد و مولانـا ضـمن بـه رسمیت شناختن عقل وعلم، عشق وتمسک به دامان ِپیر را راه صعود و سعادت می‌داند.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ سنایی؛ مولانا؛ حدیقه؛ مثنوی

مراجع

1- قرآن کریم، ترجمه: الهی قمشه ای، مهدی، 1395، قم: چاپخانه بزرگ قرآن کریم(اسوه)چ سوم.

2- نهج البلاغه،ترجمه وشرح علی اکبر میرزایی، 1388، قم: عصرغیبت.

3-  ابن اثیر الجزری،ابوالفتح ضیاءالدین،1379ق ، المثل السائر فی ادب الکاتب، تحقیق احمد الحوفی و بدوی طبانه، القاهره:دارالنهضه المصر.

4-پورنامداریان، تقی،1380، در سایه آفتاب، تهران: سخن.

5- خداکرمی،حسینعلی،1387 مثل و تمثیل، تهران:دستان.

6-دهخدا، علی اکبر، لغتنامه،1377 تهران:موسسه انتشارات و چ دانشگاه تهران.

7-سنایی غزنوی، ابوالمجدمجدودبن آدم، حدیقه الحقیقه وشریعه الطریقه، 1387،با مقدمه وتصحیح وتحشیه محمد روشن، تهران:نگاه.

8- سیاح زاده، مهدی،1394،وچنین گفت مولوی،تهران: مهر اندیش.

9- شفیعی کدکنی، محمد رضا،1366 صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه.

10- شیخ الرئیس ابوعلی سینا، 1363،الشفاء (الهیات)، تهران: ناصرخسرو.

11- صالح مازندرانی،محمد هادی،1376، انوار البلاغه،به کوشش محمد علی غلام نژاد،تهران: دفتر میراث مکتوب.

12- طوسی،خواجه نصیرالدین،1391،اخلاق ناصری، باتصحیح وتوضیح مجتبی مینوی وعلیرضا حیدری،تهران: خوارزمی.

13- فوشه کور، هانری،1377، اخلاقیات ترجمه محمد علی امیر معزی، تهران: نشر دانشگاهی.

14- قیس رازی، شمس،1388، المعجم فی المعاییر اشعار العجم،تصحیح محمد قزوینی، تهران: نشر علمی.

15- کلینی،محمد بن یعقوب،1377، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی،قم: ولی عصر(عج)

16- مجلسی،محمدباقر،1389،بحارالانوار،ج68 تصحیح محمد باقر بهبودی، تهران:دارالکتب الاسلامیه.

17- مکارم شیرازی،ناصر،1353،تفسیر نمونه به قلم جمعی از نویسندگان ،تهران:دارالکتب الاسلامیه

18- ملاصدرا،صدرالدین محمدابن ابراهیم شیرازی،1410ق،  الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت: دارالاحیـاءالتـراث العربـی.

19- مولوی،جلال الدین، مثنوی معنوی،1390، به کوشش رینولدالدین نیکلسون، تهران:جمهوری.

20- مهدوی کنی، محمد رضا،1382،  اخلاق عملی، قم: ثقلین.

21- نراقی، ملامهدی، 1389، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی،تهران: حکمت، چ ششم.

22- هاشمی، سید احمد، 1398ق، جواهر البلاغه فی المعانی والبیان والبدیع، بیروت:دارالفکر،  چ دوازدهم.