بینامتنی اشعار اخطل با قرآن کریم

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 18، دوره 11، شماره 44، دی 1399، صفحه 397-425   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حمید متولی زاده نائینی¹؛ رضا افخمی عقدا²؛ رحمت اله حیدری منش³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه یزد

²عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه یزد(دانشیار).

³دبیر آموزش و پرورش، خراسان رضوی، منطقه تبادکان

چکیده

بینامتنی، یکی از موضوعات مهم نقد ادبی، نظریه‌ای است به منظور خوانش عمیق‌تر متن ادبی و دستیابی به ناگفته‌های آن. بر اساس این نظریه، هر متنی، آگاهانه یا ناآگاهانه، زایش و بازخوانشی از متون پیش از خود یا معاصر با خود است. قرآن کریم یکی از متونی است که سروده‌های بسیاری از شاعران با آن پیوند و ارتباط برقرار نموده است؛ از جمله این شاعران اخطل تغلبی، شاعر نامدار دوره اموی است که تعابیر و مفاهیم قرآنی را به گونه‌ای هنرمندانه و با خلاقیتی خاص در اشعار خود به کار برده و باعث جذابیت و تأثیرگذاری فوق العاده اشعار خود شده است. پژوهش حاضر با هدف تبیین انواع نمونه‌های بینامتنی قرآنی در اشعار اخطل با روش تحلیلی- توصیفی به تحلیل انواع روابط بینامتنی موجود در اشعار استخراج شده از وی با قرآن پرداخته است. بررسی اشعار اخطل گواه این است که وی گاه مضمون یا مفهوم آیه یا آیاتی از قرآن کریم را منبع الهام خویش قرار می‌دهد و گاه در ساختار جملات و موسیقی ابیات از آیات قرآنی بهره می‌گیرد و گاه به داستان‌های قرآنی اشاره می‌کند تا به اثر ادبی خود صفت قداست و ماندگاری بخشد.

کلیدواژه‌ها

نقد ادبی؛ زایش؛ بازخوانش؛ متن

مراجع

قرآن کریم.

ابن رشیق القیروانی، أبو الحسن. 1972م، قراضة الذهب فی اشعار العرب، تحقیق: الشاذلی بو یحیی، تونس: الشرکة التونسیة للتوزیع.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 1999م، لسان العرب، مصحح: امین محمد عبدالوهاب و محمد صادق العبیدی، ط3، بیروت: دار إحیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ الاسلامی.

الأخطل، غیاث بن غوث. 1994م، دیوان الأخطل، تقدیم مهدی محمد ناصر الدین، ط3، بیروت: دار الکتب العلمیة.

انیس، ابراهیم. 1999م، الأصوات اللغویة، مصر: مکتبة الأنجلو المصریة.

زمخشری، محمود بن عمر. 1987م، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، مصحح: حسین بن احمد مصطفی، ط3، بیروت: دار الکتاب العربی.

طبوشه، نبیل سلیمان. 1990م، اتجاه الاسلامی فی الشعر المصری المحافظ من 1882 الی 1919م، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

الطرابلسی، محمد الهادی. 1996م، خصائص الاسلوب فی الشوقیات، بغداد: المجلس الاعلی للثقافه.

عزام، محمد. 2005م، شعریة الخطاب السردی، دمشق: منشورات الکتاب العرب.

قرطبی، محمد بن احمد. 1985م، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو.

قطب، محمد علی. 2004م،زوجات الأنبیاء وأمّهات المؤمنین، ط1، القاهرة: الدار الثقافیة للنشر.

مرتاض، عبدالملک. 1998م، السبع المعلقات(مقاربة سیمیائیة/أنتروبولوجیة لنصوصها)، ط1، دمشق: منشورات اتحاد کتاب العرب.

مصطفی، ابراهیم و دیگران. 2004م، المعجم الوسیط، ط1، القاهرة: مکتبة الشروق الدولیة.

مفتاح، محمّد. 1992م، تحلیل الخطاب الشعری(استراتیجة التنّاص)، ط3، لا مک: المرکز الثقافیّ العربی.

موسی، خلیل. 2000م، قراءات فی الشعر العربی الحدیث والمعاصر، دمشق: منشورات اتحاد الکتاب العرب.

وعد الله، لیدیا. 2005م، التناص المعرفی فی شعر عزّ الدین المناصرة، بیروت: دار المندلاوی.

یزیدی، محمد بن عباس. 2011م، شعر الأخطل، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.

 

مقالات

حسنی، المختار. 2003م، «التناص فی الانجاز النقدی»، مجلۀ علامات، المجلد13، الجزء49، صص560-578.

لوشن، نور الهدی. 2003م، «التنّاص بین التراث والمعاصرة»، مجلّۀ جامعة أمّ القری لعلوم الشریعۀ واللغۀ العربیۀ وآدابها، ج15، ع26، صص1019-1033.

ممتحن، مهدی. 2005م، « الأخطل والتصاویر الحرکیة فی شعره»، مجله اللغة العربیة وآدابها، سال اول، ش دوم، صص 113-133.