مقایسه ساختاری و محتوایی منظومۀ «شمس و قمر» و «قمر شاه»

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 10، شماره 36، آبان 1399، صفحه 79-92   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمدرضا حصارکی^{* 1}؛ مهین خطیب نیا²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرقدس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²گروه عمومی، واحد نایین، دانشگاه آزاد اسلامی، نایین، ایران

چکیده

 منظومه‌های داستانی یکی از انواع ادبی در گسترة ادبیات فارسی و نظامی بزرگ‌ترین الگوی شاعرانِ پس از خود در سرایش مثنوی و مناظره است که شاعران زیادی به تبعیت از او و با شدت و ضعف، راه او را دنبال کردند. از مقلّدانِ کمتر شناخته شدة او خواجه مسعود قمی، صاحب مثنوی شمس و قمر و شاعر گمنام دیگری است که منظومۀ قمر شاه را به تقلیداز او سروده است. هدف این پژوهش آن است که این دو منظومه را از دیدگاه عناصر داستانی، به صورت تطبیقی، بررسی نماید. بدیهی است پژوهش مذکور از جهت بیان میزان قوّت و ضعف و بازشناسی این دو منظومه دارای اهمیت است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. جامعة آماری پژوهش، 3114 بیت نسخة خطی قمرشاه و 2076 بیت مثنوی شمس و قمر از خواجه مسعود قمی را در برمی‌گیرد. در کل می‌توان از پژوهش حاضر چنین نتیجه گرفت: طرح و پیرنگ هر دو منظومه ساده، کلی و ابتدایی و زاویۀ دید، سوم شخص است. رویکرد مثنوی خواجه قمی، بزمی، رزمی و تعلیمی و قمرشاه، بزمی، رزمی و دینی است. رویکرد حماسی در هر دو منظومه، قوی‌تر و موفق‌تر از بخش غنایی است. منظومة قمرشاه از نظر شخصیت‌پردازی و صحنه‌پردازی در چارچوب زمان، مکان و محیط داستان‌ قوی‌تر، اما منظومه شمس و قمر از نظر سرایش و سبک شاعری استوارتر است.

کلیدواژه‌ها

محتوا؛ ساختار؛ شمس و قمر؛ قمرشاه؛ خواجه مسعود قمی

مراجع

اورک مورد غفاری، پریسا (1393)، «مقایسه ساختاری خسرو و شیرین نظامی با شمس و قمر خواجه مسعود قمی»، پژوهش‌نامه ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال دوازدهم، شماره 23، صص 47-68.

باباصفری، علی‌اصغر (1392)، فرهنگ داستان‌های عاشقانه در ادب فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

پراپ، ولادیمیر (1368)، ریخت‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: توس.

ذوالفقاری، محسن (1377)، اصول و شیوه‌های نقد ادبی، اراک: کتبیه.

ذوالفقاری، محسن؛ عباسی، محمدرضا (1388)، «خواجه مسعود قمی مقلدی کم نام و نشان»، کتاب ماه ادبیات، شماره 34، صص 16-27.

رازی، امین‌احمد (1389)، تذکرۀ هفت اقلیم، به تصحیح محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران: نشر سروش.

قمی، خواجه مسعود (1380)، شمس و قمر، به کوشش سیدعلی آل‌داود، تهران: فردوس.

مهرابی، سیدمحسن (1386)، «شمس و قمر روایتی بدیع از منظومه‌های متأثر از نظامی»، فصل‌نامۀ حافظ، فروردین، شماره 39، صص 35-37.

میرصادقی، جمال (1385)، عناصر داستان، تهران: سخن، چاپ پنجم.

میرصادقی، میمنت (1385)، واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز، چاپ سوم.

نسخة خطی منظوم قمرشاه، به شمارۀ2644 کتابخانۀ وزیری یزد.

نوایی، میرنظام‌الدین علیشیر (1363)، مجالس‌النفایس، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: گلشن.

------------------  (1323)، مجالس‌النفایس، ترجمۀ سلطان محمد فخری هراتی و شاه‌محمد قزوینی، تهران: منوچهری.

یارشاطر، احسان (1334)، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران: دانشگاه.