تحلیل نقش های زبانی در اسطورۀ زال بر اساس نظریۀ ارتباطی یاکوبسن

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 12، شماره 45، مهر 1399، صفحه 153-180   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.678940

نویسندگان

زهرا ابویسانی¹؛ بتول فخر اسلام^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران.

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران.

چکیده

فردوسی در بهین‌نامۀ باستان، در پیکرۀ  داستان‌های مدون از اسطوره‌ها سخن رانده است. در بسیاری موارد، رمز و تمثیل نیز چشم‌نوازانه در مفهوم اساطیری گنجانده شده است. داستان زال از پررمز و رازترین آنهاست که بیانی متفاوت برای ابلاغ پند و پیام‌های فرهنگی دارد. این پژوهش، ضمن تحلیل نقش‌های زبانی و عناصر ارتباطی، یعنی زبان، پیام، مخاطب و فرستنده، بر اساس الگوی ارتباط کلامی یاکوبسن، به بازکاوی رمزها و نمادها می‌پردازد. بر این اساس، تمرکز بر نقش فرازبانی است. میزان تأثیر نقش‌های زبانی بر خوانندگان و بسامد هر کدام از آنها، شناسایی رمزها و تمثیل‌های گنجانده شده در داستان زال، درک و دریافت مفاهیم انتزاعی که به صورت غیرمستقیم بیان شده است، از اهداف پژوهش است. نتایج بررسی نشان می­ دهد نقش­ های زبانی، ابزاری کارآمد برای درک معانی ثانویه و تأویل زبان نمادین اسطوره است و نیز، معیاری برای طبقه ­بندی آثار تمثیلی و نمادین در بستر حماسه به شمار می­رود. همچنین، شیوۀ  مناسب برای پی بردن به میزان تأثیرگذاری پیام­ های رمزی، ترغیبی و ... بر خوانندگان. در پایان باید اذعان داشت زیبایی­ شناسی داستان­ های حماسی و اسطوره­ای در سایۀ  نظریۀ  مذکور بیش از پیش هویدا می ­شود.

کلیدواژه‌ها

ارتباط کلامی؛ یاکوبسن؛ تمثیل؛ شاهنامه؛ زال

مراجع

کتاب­ ها

آموزگار، ژاله (1376) تاریخ اساطیری ایران، چاپ دوم، تهران: سمت.

احمدی، بابک (1395) ساختار و تأویل متن، چاپ هجدهم، تهران: مرکز.

داودی، مهدی (۱۳۹۳)اوستا، ستایش‌نامۀ پندار، گفتار و کردار نیک، تهران: سایه نیما.

رستگارفسایی، منصور (1388) پیکرگردانی در اساطیر، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صفوی، کوروش (1380) از زبان‌شناسی به ادبیات؛ نظم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.

فخراسلام، بتول و لسانی، وحید (1395) نگین شهریاری و نگار پهلوانی در انگاره‌های سیاسی، نیشابور: ابرشهر.

فردوسی، ابوالقاسم (1388) شاهنامۀ فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ دهم، تهران: قطره.

فرنبغ دادگی (1368) بندهش هندی، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

فرنبغ دادگی (1380) بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، چاپ دوم، تهران: توس.

مختاری، محمد (1379) اسطورۀ زال (تبلور تضاد و وحدت در حماسۀ ملی)، چاپ دوم، تهران: توس.

مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مکاریک، ایرنا (1383) دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

واحددوست، مهوش (1379) نهادینه‌های اساطیری، تهران: سروش.

یاحقی، محمدجعفر(1386)فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: معاصر.

یاکوبسن، رومن و فالر، راجر و لاج، دیوید (1369) زبان‌شناسی و نقد ادبی، ترجمۀ مریم خوزان و حسین پاینده، تهران: نشر نی.

مقالات

قبادی، حسینعلی و هوشنگی، مجید (1388) نقد و بررسی روانکاوانۀ شخصیت زال از نگاه آلفرد آدلر، فصلنامۀ نقد ادبی، شمارۀ 7، صص 120-91.

میرزایی خلیل­ آبادی، بتول و صرفی، محمدرضا و معین­ الدینی، فاطمه و کوپا، فاطمه(1390) الگوی ساختاری- ارتباطی حکایت ­های حدیقه، پژوهش­ های زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، سال سوم، شمارۀ 9، صص 74-55.