نقد اسطوره‌شناختی حکایت شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری بر مبنای نظریه مناسک‌گذار

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 17، شماره 62، فروردین 1400، صفحه 147-177   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مسعود حسنی^{* 1}؛ فرهاد درودگریان²؛ علی پدرام میرزایی²؛ ایوب مرادی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور تهران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور تهران

³ـ استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور تهران

چکیده

مناسک‌گذار به آیین‌هایی نظیر تولد، بلوغ، تشرّف، مرگ و... در جوامع کهن اطلاق می‌شود که ساختاری اسطوره‌ای دارند. نظریه‌پردازان مناسک‌گذار بر این باورند که ساختار اسطوره‌ای این مناسک از الگویی واحد پیروی می‌کند. هدف این پژوهش بررسی میزان مطابقت ساختار اسطوره‌ای مناسک‌گذار با سیر و سلوک صوفیانة شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار با روش تحلیلی ـ توصیفی است. پژوهش حاضر با تأکید بر ماهیت آئینی تصوف، ضمن تأویل روان‌کاوانة هر یک از مراحل گذار عرفانی شیخ صنعان، نشان می‌دهد ساختار روایی حکایت با الگوی چهار مرحله‌ای نظریة مناسک‌گذار (گسست، بحران، جبران و پیوند دوباره) همخوانی دارد.
 

کلیدواژه‌ها

مناسک‌گذار؛ نقد اسطوره‌شناختی؛ عطار نیشابوری؛ منطق‌الطیر؛ شیخ صنعان

مراجع

ایروانی، فاطمه و همکاران. 1394. «تحلیل داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار بر اساس کهن‌الگوی سفر قهرمان جوزف کمپبل». هشتمین همایش پژوهش های زبان و ادب فارسی. دورة8. صص 240-231.

ال ‌گورین، ویلفرد. 1370. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمة زهرا مهین‌خواه. چ 1. تهران: اطلاعات.

الیاده، میرچا. 1389. دین پژوهی. ترجمة بهاءالدین خرمشاهی. چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـــــــــ . 1394. آیین‌ها و نمادهای آشناسازی، رازهای زادن و دوباره زادن. ترجمة مانی صالحی‌علامه. چ2. تهران: نیلوفر.

بزرگ‌بیگدلی، سعید و احسان پورابریشم. 1390. «نقد و تحلیل حکایت شیخ صنعان بر اساس نظریۀ فرایند فردیّت یونگ». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش23. صص 29-1.

بُوی، فیونا. 1394. مقدمه‌ای بر انسان‌شناسی دین. ترجمة مهرداد عربستانی. چ1.تهران: افکار.

پالمر، مایکل. 1388. فروید، یونگ و دین. ترجمة محمد دهگانپور و غلامرضا محمودی. چ2. تهران: رشد.

پورنامداریان، تقی. 1386. دیدار با سیمرغ. چ4. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

دلبری، حسن و فریبا مهری. 1396. «تحلیل تطبیقی حکایت شیخ صنعان بر پایۀ نظریۀ تک اسطورۀ کمپبل با توجه به کهن‌الگوی یونگ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س11. ش3. صص 148-129.

رسولی، محمدرضا و پریسا کیومرثی. 1398. «بررسی مفهوم عشق از دیدگاه رابرت استرنبرگ در حکایت شیخ صنعان عطار و نمایش‌نامۀ فانتزی شیخ صنعان محمدحسین میمندی‌نژاد». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهرن جنوب. س15. ش54. صص 133-109.

روحانی، مسعود و علی‌اکبر شوبکلایی. 1391. «تحلیل داستان شیخ صنعان منطق‌الطیر عطار بر اساس نظریۀ کنشی گرماس». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س6. ش2. صص 112-89.

ستاری، جلال 1378. پژوهشی در قصۀ شیخ صنعان و دختر ترسا. چ4. تهران: مرکز.

سرلو، خوان ادواردو. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. چ1. تهران: دستان.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. ج1. تهران: جیحون.

طایفی، شیرزاد و محمد شیخ‌الاسلامی. 1396. «نقد نشانه ـ معناشناختی داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. س6. ش1. صص 50-33.

عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین. ۱۳۸۳. منطق‌الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ1. تهران: سخن.

فدایی، فربد. 1389. کارل گوستاو یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. چ3. تهران: دانژه.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1367. شرح مثنوی شریف. ج1. تهران: علمی و فرهنگی.

فرخ‌نیا، رحیم و زهرا حیدری. 1387. «بررسی تطبیقی درام اجتماعی ویکتور ترنر با منطق‌الطیر عطار نیشابوری». فصلنامة علمی ترویجی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی اراک، س4. ش16. صص 50-37.

فکوهی، ناصر. 1384. تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی. چ3. تهران: نی.

قائمی، فرزاد. 1389. «پیشینه و بنیادهای نظری رویکرد نقد اسطوره‌ای و زمینه و شیوۀ کاربرد آن در خوانش متون ادبی». فصلنامة علمی پژوهشی نقد ادبی. س3. ش11 و 12. صص 56-33.

قشیری، ابوالقاسم. 1367. رسالة قشیریه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

کُتاک، کُنراد فیلیپ. 1386. انسان‌شناسی کشف تفاوت‌های انسانی. ترجمة محسن ثلاثی. چ1. تهران: علمی.

مالمیر، تیمور. 1387. «تحول افسانه‌ای عارفان». زبان و ادب فارسی نشریة دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. س51. ش204. صص 194-171.

نیکلسون، رینولدا. 1382. تصوف اسلامی و رابطة انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: سخن.

یونگ، کارل گوستاو. 1393. انسان و سمبو‌‌ل‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ9. تهران: جامی.

 

English Sources

Turner, Victor (1979): Frame, flow and reflection: Ritual and drama as public liminality, Japanese Journal of Religious Studies, pp. 465- 499.

Turner, Victor (1991)the Ritual of Process. Structure and Anti-structure. Ithaca, NY:Cornell University Press. New York: PAJ Publications.

Van Gennep, Arnold (1960): The Rites of  Passage, London: Routledge and Kegan Paul (first published in 1909).

Wach, Joachim. (1971): Sociology of Religion. The University of Chicago Press.