تحلیل تطبیقی و پیکره مدار تحولات واجی "واو معدوله" در زبان فارسی و گویش شوشتری

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

مقاله 5، دوره 10، شماره 4 - شماره پیاپی 30، بهمن 1399، صفحه 93-116   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2021.679701

نویسندگان

مهدی کدخدای طراحی^{* 1}؛ الخاص ویسی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، ایران.

²دانشیار زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، ایران.

چکیده

گویش شوشتری را ساکنان بومی شوشتر در منطقۀ شمال استان خوزستان تکلم می‌کنند. این گویش به لحاظ مشخصه‌های آوایی و تولیدی، تفاوت هایی با فارسی معیار دارد. برخی از مشخصه های آوایی و نمودهای آن‌ها که در زمان گذشته (پیش از اسلام تا حدود قرن هشتم هجری که نشانه هایی از آن‌ها در متون فارسی به جا مانده است) و در میان فارسی زبانان به کار می رفت؛ هنوز در گویش شوشتری وقوع آوایی دارد. یکی از نشانه های آوایی باز­مانده در این گویش، «واو معدوله» است که در تعاملات گفتاری گویشوران این منطقه در ساخت آوایی کلمات نمود می­یابد. به همین سبب، هدف از پژوهش حاضر آن است تا تحولات آوایی «واو معدوله» را در موقعیت­ها و بافت گفتاری و بومی فارسی زبان مورد کنکاش قرار دهد. برای رسیدن به اهداف مورد نظر در این جستار، از تعداد 70 گویشور بومی در محدودۀ سنی 35 تا 75 سال مصاحبه به عمل آمد. این مصاحبه ها در یک موقعیت و بافت طبیعی در منطقۀ جغرافیایی شوشتر صورت گرفت. از شمّ زبانی یکی از نگارندگان و نیز برخی منابع مکتوب برای دقت در فرآیند جمع آوری داده­ها استفاده شد. داده­ها با شواهد کافی و با توجه به برخی فرآیندهای واجی مانند «ابدال» مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی و از نوع همزمانی است. نتایج حاصل از جستار حاضر بیانگر آن است که خوشۀ صوتی «واو معدوله» در برخی از واژه ها به صورتی که در گذشته به کار می رفته­، باقی مانده است و در برخی دیگر، بر اثر فرآیند واجی ابدال، به مصوّت بلند یا مصوّتی دیگر با درجات دیرش آوایی متفاوت تبدیل شده است.

کلیدواژه‌ها

زبان فارسی معیار؛ گویش شوشتری؛ واو معدوله؛ ابدال

مراجع

کتاب ها

- ابوالقاسمی، محسن(1375)، دستورتاریخی زبان فارسی، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.

- ادیب سلطانی، میر شمس­الدین(1378)، درآمدی بر چگونگی شیوۀ خطّ فارسی، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات امیر کبیر.

- امام جمعه، سید جلال لدین(1363)، مثل­‌های شوشتری و برخی زبانزد­ها، چاپ اول، تهران: بنیاد نیشابور.

- امام شوشتری، سید محمد علی(1347)، فرهنگ واژه‌های فارسی در زبان عربی، چاپ اول، تهران: انجمن آثار ملی.

- انوری،حسن و احمدی گیوی، حسن(1385)، دستور زبان فارسی، جلد دوم، چاپ بیست و پنجم، تهران: انتشارات فاطمی.

- باقری، مهری(1380 الف)، تاریخ زبان فارسی، چاپ ششم، تهران: قطره.

- باقری، مهری(1380ب)، واج‌شناسی تاریخی زبان فارسی، چاپ اول، تهران: قطره.

- تبریزی، محمد حسین بن خلف(1361)، برهان قاطع، چاپ چهارم، تصحیح و تحشیۀ محمد معین، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات امیرکبیر.

- حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد(1369)، دیوان، چاپ ششم، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوّار. 

- دهخدا، علی اکبر (1373)، لغت‌نامه، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

-  رضائی باغ‌­بیدی، حسن(1388)، راهنمای زبان پارتی، چاپ اول، تهران: انتشارات ققنوس.

-  سعدی، مصلح بن عبدالله(1372)، بوستان (سعدی‌نامه)، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

-  شمیسا، سیروس(1389)، آشنایی باعروض و قافیه، چاپ سوم از ویرایش چهارم، تهران: نشر میترا.

- فاضلی، محمد تقی (1385)، بررسی تطبیقی دستور گویش شوشتری با فارسی دری، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پازینه.

- فاضلی، محمد تقی(1383)، فرهنگ گویش شوشتری، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پازینه.

- فرشیدورد، خسرو(1382)، دستور مفصّل امروز، چاپ اول، تهران: سخن.

- فرشیدورد، خسرو (1386)، فرهنگ پیشوند­ها و پسوند­های زبان فارسی، چاپ اول، تهران: زوار.

- قریب، عبدالعظیم و دیگران(1368)، دستور زبان فارسی معروف به دستور پنج استاد، چاپ هشتم، تهران: اشرفی. 

- کلباسی، ایران (1388)، ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز ، چاپ چهارم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-  کلباسی، ایران و زردشتی، فروزنده (1395)، رده ­شناسی نحوی: دو گویش لری بختیاری مسجد سلیمان و شوشتری (در استان خوزستان)ّ،چاپ اول، تهران: نشر راشدین.

- مدبّری، محمود(1370)، شرح احوال و اشعار شاعران بی­‌دیوان در قرن‌های 3-4-5 هجری، چاپ اول، تهران: پانوس.

- مصفّا، مظاهر(1343)، راهی از بن­‌بست: دربارۀ خط فارسی، چاپ اول، تهران: چاپ اتحاد.

-  مکنزی، دیوید.نیل(1383)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- منزوی، احمد(1350)، فهرست نسخه­‌های خطی فارسی، جلد سوم، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ای.

-  مولوی بلخی(1363)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد. ا. نیکلسون، به‌اهتمام نصرالله پورجوادی، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات امیرکبیر.

- ناتل خانلری، پرویز(1374)، تاریخ زبان فارسی، چاپ پنجم، تهران: نشر سیمرغ.

- نیرومند، محمد باقر(1355)، واژه‌نامه­‌ای از گویش شوشتری، چاپ اول، تهران: فرهنگستان زبان ایران.

 - نیرومند، محمد باقر(1349)، نصاب شوشتر، چاپ اول، تهران: انتشارات کتابخانۀ صدر.

- وزیری، عبدالله(1364)، فارسی شوشتری، چاپ اول، اهواز: انتشارات وزیری.

- هایمن، لاری(1368)، نظام آوایی زبان فارسی (نظام و تحلیل) ،ترجمه یدالله ثمره، چاپ اول، تهران: انتشارات  فرهنگ معاصر.

- همایی، جلال‌­الدین(مصحح)(1340)، دیوان مختاری غزنوی، چاپ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مجلات

- فاضلی، محمد تقی و موحد نساج، عبد­العزیز (1396)، «بررسی تطبیقی فرایندهای آوایی و واجی در گویش بختیاری با فارسی دری»، دو فصلنامۀ علمی-تخصصی مطالعات ایلات و عشایر دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، دوره 7، ش 2، صص 25 - 50.

- سپنتا، ساسان(1385)، «چشم ­انداز نظری(یافته­ های جدید): نگاهی مردم ­شناختی بر گویش شوشتری (فرآیندهای واجی)»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، شوشتر، دورۀ 1 ، صص 1 - 12.

منابع لاتین

Trask, Robert, (1996), Historical Linguistics, Third Edition, Oxford: Oxford University Press