بررسی جنبه‌های همدیدی سیلاب‌های شدید حوضه رودخانه ارس با استفاده از شاخص‌های همگرایی شار رطوبت، جبهه‌زایی و واگرایی

جغرافیای طبیعی

دوره 13، شماره 50، دی 1399، صفحه 97-114   

نوع مقاله: مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

مهدی صداقت^{* 1}؛ حسن حاجی محمدی²؛ نرگس ناصری³

¹استادیار اقلیم شناسی، گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، ایران

²دانشجوی دکترای اقلیم‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³کارشناسی ارشد آب و هواشناسی سینوپتیک، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

سیلاب پدیده‌ای است که اکثر نواحی اقلیمی کم و بیش آن را تجربه می‌نمایند. سیلاب‌ها اغلب معضلاتی همچون؛ فرسایش خاک، انباشت رسوب و خسارات جانی و مالی را در پی دارند؛بنابراین اقلیم‌شناسی سیلاب نقش مهمی در کاهش و جلوگیری از آسیب­های زیست‌محیطی احتمالی ناشی از آن دارد. به‌منظور بررسی اقلیمی سیلاب‌های حوضه رودخانه ارس، از داده‌های روزانه 9 ایستگاه هیدرومتری و 6 ایستگاه همدید طی سال‌های 1396-1348 استفاده شده است. همچنین داده‌های ارتفاع ژئو پتانسیل، فشار تراز دریا، نم ویژه، شاخص امگا و مؤلفه‌های مداری و نصف‌النهاری باد از تارنمای مرکز ملی پیش‌بینی‌های محیطی و علوم جو دریافت شد. پس از تعیین رژیم ماهانه و فصلی رودخانه و شناسایی روزهای سیلابی، سیلاب‌های شدید با دبی لحظه‌ای بیش از 700 مترمکعب در ثانیه در محل ایستگاه خدا آفرین مشخص گردید. در ادامه برای تحلیل الگوهای همدید عامل بروز سیلاب‌های شدید حوضه ارس از شاخص‌های؛ تابع همگرایی شار رطوبت، تابع جبهه‌زایی و تابع واگرایی استفاده شده است. نتایج نشان داد که طی 4 سیلاب شدید منطقه در تراز ۵۰۰ هکتوپاسکال پدیده‌های جوی همچون؛ فرودی عمیق بر روی دریای سیاه، سرخ و خلیج‌فارس و یک هسته سرد چال بر روی غرب دریای خزر مستقر شده است. در تراز دریا نیز تشکیل پرفشار بر روی خزر و کم‌فشار بر روی عراق و غرب ایران سبب شده تا شیب تغییرات فشار در منطقه افزایش یافته و شرایط را برای صعود فراهم نماید. اعمال تابع همگرایی شار رطوبت نشان داد که منبع اصلی رطوبت این سیلاب‌ها عمدتاً دریای خزر بوده است.

کلیدواژه‌ها

سیلاب؛ تابع همگرایی شار رطوبت؛ جبهه‌زایی؛ واگرایی؛ رودخانه ارس

مراجع

1- آروین، عباسعلی و جواد محمدی‌نژاد (1394): اقلیم‌شناسی سیلاب ناشی از بارش سنگین 4 فوریه 2006 استان لرستان، مخاطرات محیط طبیعی، شماره 5، صص 90-75.

2- بابائیان، ایمان (1380): بررسی الگوی سینوپتیکی سیل تابستان 1380 استان‌های گلستان و شمال خراسان، بولتن علمی مرکز ملی اقلیم‌شناسی، جلد 2، شماره 5، ص 11.

3- پرنده خوزانی، اکرم و حسن لشکری (1389): بررسی سینوپتیکی سیستم‌های سیل‌زا در جنوب ایران،‌ تحقیقات منابع آب ایران، سال 6، شماره 1، صص 73-66.

4- حجازی‌زاده زهرا؛ زین‌العابدین جعفرپور و نادر پروین (1386): بررسی و شناسایی الگوهای سینوپتیکی تراز 500 هکتوپاسکال مولد سیلاب‌های مخرب و فراگیر سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دوره 7، شماره 10، صص 155-125.

5- خزایی، مهدی و اسماعیل عباسی (1398): تحلیل دینامیک و ترمودینامیک جو هم‌زمان با رخداد سیلاب مخرب شمال غرب ایران (25 فروردین 1396). فضای جغرافیایی، 19(66)، صص 238-223.‌

6- دارند، محمد (1394): تحلیل همدید بارش‌های سیل‌آسای استان کردستان، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 15، شماره 37، صص 70-47.

7- رحیمی، داریوش؛ حمید میر هاشمی و فاطمه عابدی (1391): تحلیل ترمودینامیک و سینوپتیکی سیلاب‌های لحظه‌ای مناطق خشک (حوضه زاینده‌رود)، علوم و مهندسی آبیاری، جلد 35، شماره 3، صص 68-59.

8- رحیمی، داریوش؛ حمید میر هاشمی و یونس رحیمی (1392): تحلیل ترمودینامیک و سینوپتیکی سیلاب‌های لحظه‌ای مناطق کوهستانی (حوضه بهشت‌آباد)، فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، سال 28، شماره 3، پیاپی 110، صص 144-131.

9- رسولی، علی‌اکبر؛ علی‌محمد خورشید دوست و مجتبی فخاری واحد (1395): بررسی شرایط سینوپتیکی و ترمودینامیکی توفان تندری منجر به سیل شدید 28 تیرماه سال 1394 در البرز مرکزی، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 18، صص 142-127.

10- رضایی، پرویز (1388): تحلیل همدیدی رخداد سیلاب در حوضه ماسوله، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، دوره 41، شماره 68، صص 118-105.

11- رضایی، محسن؛ مهدی اژدری مقدم؛ غلام‌رضا عزیزیان و محسن بستانی (1396): تحلیل همدید منشأ بارش‌های بیش از 20 میلی‌متر جهت اعلام هشدار وقوع سیلاب در استان سیستان و بلوچستان، مجله مخاطرات محیط طبیعی، دوره 6، شماره 14، صص 62-47.

12- ساری صراف، بهروز؛ ناهید قلی‌نژاد و اکرم کمانی (1390): بررسی خشک‌سالی و ترسالی حوضه ارس با استفاده از نمایه‌های مبتنی بر بارش، جغرافیای طبیعی، دوره 4، شماره 12، صص 15-1.

13- سلامتی هرمزی، وحید؛ کمال امیدوار؛ رضا کاووسی و مجتبی حمزه نژاد (1396): شناسایی و تحلیل همدیدی-دینامیکی الگوهای جوی سیلاب آبان 1394 در استان ایلام و لرستان، مجله علمی و ترویجی نیوار، شماره 96-97، صص 27-9.

14- علیجانی، بهلول (1381): اقلیم‌شناسی سینوپتیک، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت، 257 ص.

15- غیور، حسنعلی؛ امیرحسین حلبیان؛ بیژن صابری و فرشته حسینعلی‌پور جزی (1391): بررسی رابطه بارش‌های سنگین با الگوهای گردشی جو بالا (مطالعه موردی: استان خراسان جنوبی)، مخاطرات محیط طبیعی، 1(2), صص 11-27.‌

16- فرج‌زاده، منوچهر و سعید رجایی نجف‌آبادی (1392): تحلیل شرایط سینوپتکی رخداد سیل در بارش‌های سنگین (شهرستان کوهرنگ)، جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال 17، شماره 45، صص 162-143.

17- قنبرپور، محمدرضا؛ مهدی تیموری و شعبانعلی غلامی (1387): مقایسه روش‌های برآورد دبی پایه براساس تفکیک هیدرو گراف جریان (مطالعه موردی حوضه آبخیز کارون)، مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، سال 12، شماره 44، صص 3.

18- قویدل رحیمی، یوسف؛ محمود احمدی؛ داریوش حاتمی زرنه و محمدرضایی (1393): نارسایی الگوهای سینوپتیک بارش سنگین مولد سیلاب مخرب در شهرستان جیرفت، فصل‌نامه جغرافیا، سال 12، شماره 41، صص 178-161.

19- کرم‌پور، مصطفی؛ جعفر معصوم‌پور سماکوش؛ مرتضی میری و یدا... یوسفی (1391): بررسی الگوهای همدیدی بارش‌های سیل‌آسا در استان لرستان، فضای جغرافیایی، سال 13، شماره 43، صص 113-99.

20- لشکری، حسن؛ منیره اصغرپور و علی‌اکبر متکان (1387): تحلیل سینوپتیکی عوامل ایجاد بارش‌های سیل‌زا در استان گلستان، فصل‌نامه مدرس علوم انسانی، دوره 12، شماره 2، صص 211-181.

21- مسعودیان، ابوالفضل (1384): شناسایی الگوهای پدیدآورنده سیلاب‌های بزرگ در کارون، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 5، صص 161 تا 182.

22- مسعودیان، ابوالفضل (۱۳۸۸): مارتین، جاناتان ای. دینامیک جو در عرض‌های میانه. چاپ اول، دانشگاه اصفهان.

23- نصیری، بهروز (1378): تحلیل الگوی سینوپتیکی و دینامیکی بارش‌های کرخه و دز، فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 55-54، صص 185-177.

24- وزارت نیرو (1395)، بررسی خسارت سیلاب،‌ نشریه شماره 164-ن، 111.

 

25- Banacos, P. C. & Schultz, D. M. (2005). The Use Of Moisture Flux Convergence In Forecasting Convective Initiation: Historical And Operational Perspectives. Weather And Forecasting, 20(3), Pp. 351-366.

26- Changnon, D. Mckee, T. B. & Doesken, N. J. (1993). Annual Snowpack Patterns Across The Rockies: Long-Term Trends And Associated 500-Mb Synoptic Patterns. Monthly Weather Review, 121(3), Pp. 633-647.

27- Curtis, M. B. (2017). A Synoptic And Mesoscale Analysis Of Heavy Rainfall At Portland, Maine, 13-14 August 2014. JOURNAL OF OPERATIONAL METEOROLOGY, 5(7), Pp. 78-86.

28- Elsner, J. B. Drag, W. H. & Last, J. K. (1989). Synoptic Weather Patterns Associated With The Milwaukee, Wisconsin Flash Flood Of 6 August 1986. Weather And Forecasting, 4(4), Pp. 537-554. Http://Www.Cdc.Noaa.Gov/Cdc/Data.Ncep.Reanalysis.Pressure.Html.

29- Kahana, R. Ziv, B. Enzel, Y. & Dayan, U. (2002). Synoptic Climatology Of Major Floods In The Negev Desert, Israel. International Journal Of Climatology: A Journal Of The Royal Meteorological Society, 22(7), Pp. 867-882.

30- Kaplan, M. L. Adaniya, C. S. Marzette, P. J. King, K. C. Underwood, S. J. & Lewis, J. M. (2009). The Role Of Upstream Midtropospheric Circulations In The Sierra Nevada Enabling Leeside (Spillover) Precipitation. Part II: A Secondary Atmospheric River Accompanying A Midlevel Jet. Journal Of Hydrometeorology, 10(6), Pp. 1327-1354.

31- Kumar, P. (2012). Hailstorm With Very Low Vertical Wind Shear And Tilt Over Trivandrum. American Meteorological Society.

32- Kuo, Y. H. Cheng, L. & Anthes, R. A. (1986). Mesoscale Analyses Of The Sichuan Flood Catastrophe, 11–15 July 1981. Monthly Weather Review, 114(11), Pp. 1984-2003.

33- Laing, A. G. (2004). Cases Of Heavy Precipitation And Flash Floods In The Caribbean During El Nino Winters. Journal Of Hydrometeorology, 5(4), Pp. 577-594.

34- Maddox, R. A. Chappell, C. F. & Hoxit, L. R. (1979). Synoptic And Meso-Α Scale Aspects Of Flash Flood Events. Bulletin Of The American Meteorological Society, 60(2), Pp. 115-123.

35- Schroeder, A. J. Gourley, J. J. Hardy, J. Henderson, J. J. Parhi, P. Rahmani, V. ... & Taraldsen, M. J. (2016). The Development Of A Flash Flood Severity Index. Journal Of Hydrology, 541, Pp. 523-532.

36- Sénési, S. Bougeault, P. Chèze, J. L. Cosentino, P. & Thepenier, R. M. (1996). The Vaison-La-Romaine Flash Flood: Mesoscale Analysis And Predictability Issues. Weather And Forecasting, 11(4), Pp. 417-442.

37- Underwood, S. J. Kaplan, M. L. & King, K. C. (2009). The Role Of Upstream Midtropospheric Circulations In The Sierra Nevada Enabling Leeside (Spillover) Precipitation. Part I: A Synoptic-Scale Analysis Of Spillover Precipitation And Flooding In A Leeside Basin. Journal Of Hydrometeorology, 10(6), Pp. 1309-1326.

38- Vaghefi, S. A. Keykhai, M. Jahanbakhshi, F. Sheikholeslami, J. Ahmadi, A. Yang, H. & Abbaspour, K. C. (2019). The Future Of Extreme Climate In Iran. Scientific Reports, 9(1), Pp. 1-11.

39- Yarnal, B. (1993). Synoptic Climatology In Environmental Analysis: A Primer. Belhaven.

40- Yarnal, B. & Diaz, H. F. (1986). Relationships Between Extremes Of The Southern Oscillation And The Winter Climate Of The Anglo‐American Pacific Coast. Journal Of Climatology, 6(2), Pp. 197-219.

41- Yarnal, B. & Frakes, B. (1997). Using Synoptic Climatology To Define Representative Discharge Events. International Journal Of Climatology: A Journal Of The Royal Meteorological Society, 17(3), Pp.  323-341.