بررسی انتسابِ اشعار در جُنگ اسکندر میرزای تیموری

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 7، دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 153-184   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.679753

نویسندگان

موسی وصفی قراولخانه¹؛ امید مجد^{* 2}؛ محمد رضایی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران

چکیده

جُنگ­ ها، از آن دست نُسخی هستند که به دلیل شمولشان بر اشعار متنوع، بسیار حائز اهمیتند. چنانکه می ­دانیم ذوق ادبی در هر عصری تغییر می­ کند و ممکن است اشعاری که در زمانی مقبول بوده، در ادوار دیگر، چندان مورد اقبال قرار نگیرد. طبیعتاً اینگونه اشعار که مورد پسندِ عصری نباشد، محکوم به فراموشی است. گاهی حتی نام شاعران هم به تدریج فراموش می ­شود. به نظر می ­رسد جُنگ ­ها جان­ پناه امنی برای اینگونه اشعار و شاعرانشان هستند. بنابراین با استفاده از اینگونه منابع می ­توان به نمونه ­هایی از اشعارِ شاعرانی دست یافت که دیوانشان استنساخ نشده و از میان رفته­ است و این خود برهانِ قاطعی بر اهمّیت جُنگ­ ها است. امّا علاوه بر این محاسن، جُنگ­ های خطّی اشکالاتی­ هم دارند که حاصل سهو کاتبان آن است که لازم است اصلاح شوند تا محقّقین و پژوهشگرانی که به آن­ها رجوع می­ کنند، دچار گمراهی نشوند. از جمله مواردی که ممکن است کاتب در آن دچار اشتباه شده باشد، می­ توان به انتساب اشعار اشاره کرد. چنانکه در جُنگ اسکندر میرزای تیموری نیز در چند مورد، اشعاری به غلط به نام شاعران دیگر آمده است که در این مقاله به آن پرداخته ­­ایم. در مقاله حاضر، سعی کردیم که با مراجعه به کتب تذکره و دواوین شاعران، صحّت انتساب اشعار را در چهار بخش مورد بررسی قرار دهیم. 1) اشعاری که در جُنگ به نام دو نفر آمده است 2) دو مسمّطی که اجزای آن به نام یازده شاعر نقل شده است 3) اشعاری که سهواً با عبارت «و ایضاً له» به دیگران منسوب شده است 4) اشعاری که در منابع مختلف به نام شاعران دیگر آمده است. نتایج حاصل از این تحقیق می­ تواند از برخی اشتباهات محقیقن، پیشگیری کند.

کلیدواژه‌ها

نسخه خطی؛ جُنگ اشعار؛ اسکندر میرزای تیموری؛ قرن نهم؛ انتساب اشعار

مراجع

کتاب­ ها

ابن یمین(1318) دیوان، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: انتشارات کتابفروشی مروّج.

ابوسعید ابوالخیر(1334) سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: انتشارات شمس.

اثیر الدّین آخسیکتی(1337) دیوان، به تصحیح رکن الدّین همایون فرّخ، تهران: انتشارات کتابفروشی رودکی.

اثیر اومانی، عبداللّه(1390) دیوان، به تصحیح امید سروری و عبّاس بگ­جانی، تهران انتشارات کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

ادیب صابر ترمذی(1385) دیوان، به تصحیح و تنقیح احمد رضا یلمه­ها ، تهران: انتشارات نیک خرد.

ادیب صابر ترمذی (بی تا) دیوان، به تصحیح محمّد علی ناصح، چاپ افست، تهران: انتشارات علمی.

ازرقی هروی(1336) دیوان، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: انتشارات زوّار.

اقبال، عبّاس(1388) تاریخ مغول، تهران: انتشارات امیر کبیر.

امیر معزّی(1318) دیوان، تصحیح: اقبال آشتیانی، عبّاس، تهران: انتشارات اسلامیه.

امیرخسرو دهلوی(1361) دیوان، به تصحیح نفیسی، تهران: انتشارات جاویدان.

امین احمد رازی(1378) تذکره هفت اقلیم (3جلد)، به تصحیح سیّد محمّد رضا طاهری، تهران: انتشارات سروش.

انوری(1364) دیوان، به تصحیح سعید نفیسی، انتشارات سکّه – پیروز.

انوری(1376) دیوان، به تصحیح محمّد تقی مدرّس رضوی، (دو جلد) تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.

اوحدالدّین کرمانی(1366) دیوان رباعیات، به کوشش احمد ابوالمحبوب، تهران: انتشارات سروش.

اوحدی بلیانی، تقی­ الدّین محمّد بن محمّد (1389). تذکره عرفات العاشقین و عرصات العارفین (8جلد)، به تصحیح دکتر ذبیح الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد، با نظارت علمی محمّد قهرمان، تهران: انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

براون، ادوارد (1339)از سعدی تا جامی، چاپ دوم، تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن سینا.

بهار، محمّد تقی (1391) سبک شناسی (3جلد)، تهران: انتشارات امیرکبیر.

تربیت، محمّد علی(بی تا) دانشمندان آذربایجان، چاپ دوم، تبریز: انتشارات بنیاد کتابخانه فردوسی.

جمال خلیل شروانی (1375) نزهه المجالس، به تصحیح دکنر محمّد امین ریاحی، تهران: انتشارات علمی.

حمویه، سعد­الدّین(1389) المصباح فی التصوّف، به تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات مولی.

خاقانی شروانی(1382) دیوان، به تصحیح ضیاء­الدّین سجّادی، تهران: انتشارات زوّار.

خیام، حکیم عمر(1372) دیوان رباعیات، به اهتمام محمّد علی فروغی و قاسم غنی، تهران: انتشارات عارف.

دبیرسیاقی، محمّد(1334) گنج بازیافته، تهران: انتشارات حیدریه.

دولتشاه سمرقندی(1318) تذکره الشعرا، به تصحیح ادوارد براون، لیدن: انتشارات بریل.

دهخدا، علی اکبر، فرهنگ لغت.

رشیدی تبریزی، یاراحمد بن حسین(1367) رباعیّات خیام (طربخانه)، تصحیح جلال الدّین همایی، تهران: نشر هما.

رودکی سمرقندی(1373) دیوان، براساس نسخه سعید نفیسی و ی­­_ براگینسکی، تهران: انتشارات نگاه.

روزبهان بقلی شیرازی(1366) عبهر العاشقین، به تصحیح هنری کُربن و محمّد معین، تهران: انتشارات منوچهری.

ریاحی، محمّد امین(1375) کسایی مروزی (زندگی، اندیشه و شعر او)، تهران: انتشارات علمی.

سراج الدّین قمری(1365) دیوان، به کوشش یدالله شکری، تهران: انتشارات امیرکبیر.

سلمان ساوجی(1367) دیوان، به اهتمام منصور مشفق، انتشارات صفی علیشاه.

سنایی غزنوی(1388) دیوان، به سعی و اهتمام محمّد تقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

صفا، ذبیح الله (1390) تاریخ ادبیات در ایران؛ (پنج جلد در هشت مجلد)؛ انتشارات فردوس.

ظهیر فاریابی(1381) دیوان، به تصحیح امیرحسن یزدگردی، به اهتمام اصغر دادبه، تهران: انتشارات قطره.

عبدالکریم مدّاح(1390) تشیّع و ولای اهل بیت در ادب قدیم فارسی (جُنگ عبدالکریم مدّاح، مورّخ 849)، به کوشش امینه محلّاتی، تهران: انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

عبید زاکانی(1379) دیوان، تصحیح پرویز اتابکی، تهران: انتشارات زوّار.

عراقی، شیخ فخرالدّین ابراهیم همدانی(1362) کلیّات دیوان، با مقدمه ناصر هیری، تهران: انتشارات گلشائی.

عراقی، شیخ فخرالدّین ابراهیم همدانی (بی تا) کلیّات دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: انتشارات سنائی.

عسجدی مروزی، ابوالمظفر عبدالعزیز بن منصور(1334) دیوان، تصحیح شهاب طاهری، انتشارات طهوری.

عوفی، محمّد(1321) لباب الالباب، به تصحیح ادوارد براون، لیدن: انتشارات بریل.

فرّخی سیستانی(1335) دیوان، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، نشر شرکت نسبی حاج محمّد حسین اقبال و شرکاء.

فرید اصفهانی(1381) دیوان، به تصحیح محسن کیانی، تهران:انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

کمال الدین خجندی(1337) دیوان، به تصحیح عزیز دولت آبادی، تهران: انتشارات کتابفروشی تهران.

مایل هروی، نجیب (1379) تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه ­های خطّی، تهران: انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

محمد حسین بن خلف تبریزی (1342) برهان قاطع، جلد دوم، به اهتمام دکتر محمّد معین، تهران: انتشارات کتابفروشی ابن سینا.

محمود بن محمود بن علی الحسنی(1395) انیس الوحده و جلیس الخلوه، به تصحیح مجتبی مطهّری، تهران: انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

مدبری، محمود(1370) شاعران بی­دیوان، تهران: انتشارات پانوس.

مرقی کاشانی، افضل الدّین محمّد (بابا افضل) (1351) دیوان، مقابله و تصحیح مصطفی فیضی، حسنِ عاطفی، عبّاسِ بهمنیا، علیِ شریف، کاشان: انتشارات اداره فرهنگ و هنر کاشان.

مسافر بن ناصر الملطوی(1390) انیس الخلوه و جلیس السلوه، نسخه برگردان دستنویس شماره 1670 کتابخانه ایاصوفیه، به کوشش افشین وفایی و ارحام مرادی، تهران: نشر کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

مشیر سلیمی، علی اکبر(1335) زنان سخنور (2جلد)، تهران: انتشارات علمی.

مصلح الدّین سعدی(1385) کلیّات سعدی، به تصحیح محمّد علی فروغی، تهران: انتشارات هرمس.

مولوی بلخی، جلال الدّین محمّد(1376) کلیّات شمس، به تصحیح بدیع الزّمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

مهستی گنجوی(1347) دیوان، تصحیح: شهاب طاهری، چاپ سوم، تهران، تهران: انتشارات ابن سینا.

مهستی گنجوی (1985) دیوان رباعیّات، تصحیح رافائیل حسینُف، باکو: انتشارات یازیچی.

میرافضلی، سیّد علی(1386) شاعران قدیم کرمان، کرمان: نشر کازرونیه.

میرافضلی، سیّد علی (1394) جُنگ رباعی، تهران: انتشارات سخن.

ناصرخسرو قبادیانی(1371) دیوان، به تصحیح مینوی، مجتبی و محقق، مهدی، جلد اوّل، انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.

ناصرخسرو قبادیانی (1387) دیوان، به اهتمام سیّد نصرالله تقوی، تهران: انتشارات معین.

نزاری قهستانی(1371) دیوان، به تصحیح مظاهر مصفّا، تهران: انتشارات علمی.

هدایت، رضا قلی خان(1388) تذکره ریاض العارفین، به تصحیح نصرت الله فروهر، تهران: انتشارات امیرکبیر.

هدایت، رضا قلی خان(1381) تذکره مجمع الفصحاء (6جلد)، به کوشش مظاهر مصفّا، تهران: انتشارات امیرکبیر.

مقالات

اسدی، مهوش، بهار (1384) تحلیل یک رباعی حکیم عمرخیام، مجله فرهنگ، شمارۀ 53 و54، صص 145-152.

افشار، ایرج (1361) جُنگ چینی یا سفینۀ ایلانی (پوسی)، ماهنامۀ آینده، سال هشتم، شمارۀ 9، صص 479-490.

بشری،محمد، جواد و افشین وفایی (1395) نگاهی به چند سفینه و جُنگ ادبی پدید آمده در آناطولیتا پایان سدۀ نهم هجری، نامۀ بهارستان، بهار و تابستان، ویژه نامۀ مطالعات آسیای صغیر، سال پانزدهم، شمارۀ 4 (پیاپی 60)، صص 87-122.

جلال ­پور، حسین، بهار (1394) دیوان ظهیر فاریابی در سفینه تبریز، متن شناسی ادب فارسی دانشگاه سمنان (علمی پژوهشی)، دوره جدید، شماره1، (پیاپی 25)، صص 93-114.

سُروری، امید، پاییز و زمستان (1393) قصیده­ ای از ابوالمعالی نصرالله منشی، مجله ادب فارسی، شماره 14، صص 115-124.

شریفی صحّی، محسن و پورخالقی چترودی، مه­دخت، زمستان 1390، سرقت ادبی عبدالواسع جبلّی از دیوان سنایی، جستارهای ادبی (مجله علمی-پژوهشی)، شماره 175، صص 85-106.

عبدالله ­اِوا؛ فیروزه (1391) سفینه چیست؟، ترجمۀ زینب پیری، مجلۀ گزارش میراث، شمارۀ 54 و 55، صص 22-31.

نُسخ خطی

جُنگ اسکندر میرزای تیموری، کتابخانه ملی انگلستان به شماره 27261:

http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_27261

جُنگ اشعار، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، دست نویس شماره 7553.

جُنگ اشعار، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، دست نویس شماره 900.

سعد الهی، سفینه، مجلس سنا، دستنویس شماره 534.

سفینه اشعار، کتابخانه مجلس سنا، دستنویس شماره 651.

عبدالعزیز الکاشی، سفینه روضه ­الناظر و نزهه ­الخاطر، نسخه خطی (قرن هشتم)، دست نویس شماره 776 کتابخانه دانشگاه استانبول، 307 برگ، فیلم شماره 247، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.

محمد بن بدر جاجرمی، تذکره مونس­ الاحرار فی دقایق ­الاشعار (2 جلد)، کتابخانۀ مجلس شورای ملّی، دست­نویس شماره 13367 و 13368.

محمد بن بدر جاجرمی، تذکره مونس­ الاحرار فی دقایق­ الاشعار، کتابخانه مجلس شورای ملی، دستنویس شماره 49205.