تحلیل ساختاری غزل نخست دیوان حافظ

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 8، دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 185-208   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.679777

نویسندگان

عبدالکریم سیستانی نژاد¹؛ روح الله هادی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

پژوهش حاضر می­ کوشد غزل نخست دیوان اشعار حافظ را از دیدگاه نقد فرمالیستی و ساختارگرایانه مورد ارزیابی قرار دهد. مقصود آن است که با استفاده از روش تحلیلی - توصیفی و مبانی زبان ­شناسی نشان دهیم که چگونه عناصر و اجزای  به ­هم ­پیوستۀ یک غزل در القای معنی و در حاضر نمودن عناصر غایب تأثیرگذارند. در این نوشتار با نگاه فرمالیستی به اصل توازن، یعنی تکرارهای آوایی، هجایی، و واژگانی توجه شده ­است تا خواننده دریابد که چگونه می ­توان از طریق شناخت موسیقی آوایی و معنوی غزل، دریچه­ های روشنی را به­ سوی معنی و مضمون گشود. در بررسی ساختاری نیز ضمن توجه به بحث تقابل­ ها، بر حضور عناصر غایب در متن ادبی و نقش خواننده به ­عنوان آفرینشگر ثانوی تمرکز شده ­است. بر اساس یافته ­های این پژوهش، متونی قابلیت بررسی فرمالیستی و ساختاری دارند که خالق اثر از نقش فرازبانی و ادبی زبان بهره برده باشد. بررسی غزل­ حافظ از دریچۀ صورت و ساختار، ضمن اینکه ما را به قلمرو زیباشناختی شعر او نزدیک می­ کند، از کلی­گویی ­های بدون استدلال نیز دور می ­سازد.

کلیدواژه‌ها

فرمالیسم؛ ساختارگرایی؛ توازن؛ نقش های زبان؛ غزل حافظ

مراجع

قرآن کریم.

احمدی، بابک (1391) ساختار تأویل متن، تهران: مرکز.

استعلامی، محمد (1383) نقد و شرح غزل­ های حافظ، جلد 1، تهران: سخن.

پورنامداریان، محمدتقی (1382) گمشدۀ لب دریا، چاپ اول، تهران: سخن.

تبریزی، همام (1351) دیوان اشعار، تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.

تسلیمی، علی (1390) نقد ادبی، چاپ دوم، تهران: کتاب آمه.

حافظ شیرازی، شمس­ الدین محمد (1367) دیوان، تصحیح قزوینی- غنی، چاپ اول، تهران: اساطیر.

حق­ شناس، علی­محمد (1370) مقالات ادبی،زبان ­شناختی، چاپ اول، تهران: نیلوفر.

حمیدیان، سعید (1392) شرح شوق، جلد دوم، چاپ اول، تهران: قطره.                                                                                        

خرمشاهی، بهاءالدین (1368) حافظ­ نامه، جلد اول، چاپ اول، تهران: علمی و فرهنگی.

داد، سیما (1390) فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ پنجم، تهران: مروارید.

زرین کوب، عبدالحسین (1388) نقش بر آب، چاپ ششم، تهران: سخن.

ساوجی، سلمانی (1383) کلیات سلمان ساوجی، تصحیح عباسعلی وفایی، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

سعدی شیرازی، مصلح­ الدین (1385) کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ سوم، تهران: زوار.                             

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391) رستاخیز کلمات، چاپ اول، تهران: سخن.                                   

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1397) این کیمیای هستی، دربارۀ حافظ، جمال­ شناسی و جهان شعری، جلد 1، چاپ دوم، تهران: سخن.   

شمیسا، سیروس (1385) نقد ادبی، چاپ نخست، ویرایش دوم، تهران: میترا.                                     

صفوی، کوروش (1373) از زبان­ شناسی به ادبیات، جلد اول، نظم، چاپ اول، تهران: چشمه.

صفوی، کوروش (1391) آشنایی با زبان­ شناسی در مطالعات ادب فارسی، چاپ اول، تهران: علمی.

عراقی، فخرالدین ابراهیم (1388) دیوان اشعار، به کوشش فرشید اقبال، چاپ اول، تهران: اقبال.

عطار نیشابوری، فریدالدین (1398) تذکره ­الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، چاپ بیست و نهم، تهران: زوار.

عطار نیشابوری، فریدالدین (1394) دیوان اشعار، تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ نهم، تهران: نگاه.

فالر، راجر و دیگران (1369) زبان­ شناسی و نقد ادبی، ترجمۀ مریم خوزان و حسین پاینده، تهران: نی.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1393) کشف­ الاسرار وعده­ الابرار، به تصحیح علی­ اصغر حکمت، جلد 4، چاپ نهم، تهران: امیرکبیر.

هاوکس، ترنس (1394) ساخت­ گرایی و نشانه ­شناسی، ترجمۀ مجتبی پردل، چاپ اول، تهران: ترانه.     

همدانی، عین­ القضات (1370)تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، چاپ سوم، تهران: کتابخانۀ منوچهری.