تاروپود تازگی(شگردهای هنری صائب در خلق تعابیر تازه با تأکید بر صور خیال در جلد اول دیوان)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 9، دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 209-236   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.679780

نویسندگان

مژگان خجسته¹؛ محمّدحسین کرمی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری ادبیات غنایی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

تخیّل، جزء ذاتی شعر و باعث مایه‌ور شدن آن است ؛ بی‌شک یکی از عواملی که بر تأثیر سخن شاعر می‌افزاید، آفرینش و گزینش تعابیر تازه و تأثیرگذار است که از تخیّل شاعر سرچشمه می‌گیرد؛ صائب، به عنوان سرآمد شاعران شاخۀ ایرانی سبک هندی در این امر مهم دستی پرقدرت دارد؛ این شاعر پرآوازه برای بدعت‌پردازی در آوردن تعابیر زیبا و دل‌انگیز، از شگردهای تازه‌ای بهره برده است؛ او برای این کار از انواع صور خیال از سوئی و ترفندهای تازه و متفاوت از دیگرسو بهره‌مند شده است تا به مدد خیال فلک‌پرواز خود بتواند تعابیری تازه و دست اوّل خلق کند و بر جان و دل مخاطب تأثیری بسزا بگذارد. صائب، از تجربۀ شاعران بزرگ پیش از خود، به‌ویژه حافظ به‌فراوانی بهره برده است، امّا خود نیز راه تازه‌ای در پیش گرفته و از تشبیهات، استعاره‌ها و کنایات تازه‌ای برای آفرینش تعابیر نو و دست اوّل سود جسته که در شعر گذشتگان، سابقه ندارد و با این که ادراک آن‌ها نیاز به تأمّل فراوانی دارد، امّا به کلام او جذّابیّت و مقبولیت تازه‌ای بخشیده است. درمقالۀ حاضر، به معرّفی این ترفندها و تحلیل و واکاوی نمونه‌هایی از آن‌ها پرداخته‌ایم. این پژوهش از نوع تحلیلی- توصیفی به شیوۀ متن‌پژوهی است و با استفاده از ابزار گردآوری کتابخانه‌‎ای انجام شده است.

کلیدواژه‌ها

صائب؛ شاعر هنرور؛ تعابیر تازه؛ صور خیال؛ شگردهای هنری

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم(1390) ترجمۀ حسین انصاریان، چاپ اوّل، قم: آیین دانش.

احمد‌نژاد، کامل(۱۳۸۲) معانی و بیان، چاپ اوّل، تهران: انتشارات زوّار.

التفتازانی، سعدالدین(۱۳۸۸) شرح المختصر، چاپ پنجم، قم: نشر اسماعیلیان.

پورنامداریان، تقی(۱۳۷۴) سفر در مه(تأمّلی در شعر احمد شاملو)، تهران: انتشارات زمستان.

تجلیل، جلیل (۱۳۶۳) معانی و بیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ثروتیان، بهروز( ۱۳۷۸) بیان در شعر فارسی، تهران: انتشارات برگ.

حمیدیان، سعید (۱۳۷۳) آرمان‌شهر زیبایی، چاپ اوّل، تهران: قطره.

خاقانی شروانی، افضل‌الدّین بدیل بن علی نجّار (1372) گزیدۀ اشعار، به کوشش دکتر سیّدضیاءالدّین سجّادی، چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسّسۀ انتشارات امیرکبیر.

داد، سیما (۱۳۹۰) فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات مروارید.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه دهخدا، چاپ دوم، تهران: انتشارات روزنه.

رازی، شمس قیس (1373) المعجم فی معاییر اشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، چاپ اول، تهران: انتشارات فردوسی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۶۶) شاعر آینه‌ها (بررسی شعر بیدل و سبک هندی)، تهران: آگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۸0)  صور خیال در شعر فارسی، چاپ هشتم، تهران: آگاه.

شمیسا، سیروس(۱۳۷۱) بیان، چاپ اوّل، تهران: انتشارات فردوس.  

شمیسا، سیروس (۱۳۷۷)  معانی و بیان2، انتشارات دانشگاه پیام نور.

صائب تبریزی، محمّدعلی (۱۳۸۳) دیوان، به کوشش محمّد قهرمان، چاپ چهارم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

طالب آملی، ملک‌الشّعرا محمّد(۱۳۴۶) کلیّات اشعار طالب آملی، به تصحیح شهاب طاهری، تهران: انتشارات سنایی.

کزازی، میرجلال­الدین(1370) زیباشناسی سخن پارسی(بیان)، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.

محمّدی، محمّدحسین (۱۳۸۹) بلاغت، چاپ اوّل، تهران: انتشارات رزمندگان اسلام.

معین، محمد (1392) فرهنگ معین، ،ناشر: امیرکبیر.

هاوکس، ترنس(۱۳۸۶) استعاره، ترجمه فرزانه طاهری، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز.

مقالات

صفوی، کوروش (۱۳۸۳) مرگ استعاره، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شمارۀ اوّل، صص ۱۶_۱.

کرمی، محمدحسین و مظاهری، علی(۱۳۹۵) بررسی و تحلیل علل ابهام و دیریابی مفهوم در اشعار صائب، فصل‌نامۀ علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)،دورۀ 8،  شمارۀ۳۰، صص۶۲_۳۱.