تحلیل مفاهیم اساطیری و نمادین درخت در مرزبان‌نامه

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 10، دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 237-264   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.679781

نویسندگان

کبری جلیلی موخر¹؛ حمیدرضا فرضی^{* 2}؛ ابراهیم پوردرگاهی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز،ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

درخت از همان آغاز خلقت به نوعی با زندگی انسان پیوند خورده و در اساطیر، آیین‌ها و باورهای مردم نقش مهمّی داشته است؛ و به دلیل ارتباط ادبیات با اساطیر در متون ادبی نیز بازتاب داشته است؛ یکی از متون ادبی فارسی که درخت بازتاب وسیعی در داستان‌های آن داشته مرزبان‌نامه است. در این مقاله مفاهیم اساطیری و نمادین درخت در مرزبان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته است. فرض نویسندگان بر این بوده است درخت در داستان‌های مرزبان‌نامه علاوه بر کارکرد ادبی، دارای کارکرد اساطیری و اعتقادی و آیینی است. مبتنی بر ایدة مذکور و با تحلیل محتوایی داستان­ ها این فرضیه اثبات شده است؛ با این توضیح که دَه ویژگی اساطیری دربارة درخت در مرزبان می‌توان مشاهده کرد؛ از قبیل درخت کیهانی، اشراق (آگاهی بخشی)، شفادهی و درمان‌بخشی، ارتباط درخت با پریان، ارتباط با مار، نقش درخت در تعیین سرنوشت، پناهگاه بودن درخت، ارتباط درخت با نسب‌شناسی، پرستش درخت، سخنگویی درخت. کاربرد گستردۀ مفاهیم اساطیری درخت در مرزبان‌نامه فرضیه تألیف شدن کتاب در عهد ساسانیان و در زمان انوشیروان ساسانی را تقویت می‌کند. به علاوه مقدس و محترم بودن درخت در نظر انسان­ ها و حضورش در زندگی آنها ناشی از نیاز انسان­ ها به درخت به عنوان منبع غذایی و دارویی بوده است. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و از نظر فضای انجام کار کتابخانه‌ای است.

کلیدواژه‌ها

اساطیر؛ درخت؛ اشراق؛ پریان؛ مار؛ نسب‌شناسی؛ مرزبان‌نامه

مراجع

کتاب­ ها

اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد (1345) گرشاسب­نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: طهوری.

الیاده، میرچا) 1389( رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.

پورجعفری، محمدرضا(مترجم))1388 (درآمدی بر انسان‌شناسی هنر و ادبیات، تهران: ثالث.

پورخالقی چترودی، مهدخت )1387 (درخت شاهنامه، مشهد: به نشر.

تبریزی، محمدبن خلف )1376( برهان قاطع، به کوشش محمد معین، تهران: امیرکبیر.

جابز، گرترود )1395 ( فرهنگ سمبل­ ها، ترجمه محمدرضا بقاپور، تهران: اختران.

درویشیان،علی اشرف و خندان، رضا)1382( فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، جلد 14، تهران: کتاب و فرهنگ.

دوبوکور، مونیک)1387( رمزهای زندة جان، ترجمه جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.

زمرّدی، حمیرا )1385( نقد تطبیقی ادیان و اساطیر، تهران: زوّار.

زمرّدی، حمیرا )1387( نمادها و رمزهای گیاهی، تهران: زوّار.

سامانیان، مهوش) 1394( نمودهایی از حضور پریان در اساطیر، تهران: تمدّن علمی.

سرکاراتی، بهمن )1385( سایه‌های شکار شده (گزیده مقالات فارسی)، تهران: طهوری.

سرلو، خوان ادواردو )1389( فرهنگ نمادها، ترجمه مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.

شوالیه، ژان و گربران، آلن )1382( فرهنگ نمادها، جلد 3، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

شوالیه، ژان و گربران، آلن)1384( فرهنگ نمادها، جلد 2، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

عطار، فریدالدین )1390 (منطق الطیر، تصحیح و توضیح محمود عابدی و تقی‌ پورنامداریان، تهران: سمت.

فرّخی، باجلان )1392 (اسطوره و آیین، تهران: افکار.

فردوسی، ابوالقاسم)1379( شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

فریزر، جیمز)1388 (شاخة زرّین، ترجمه کاظم فیرزومند، تهران: آگاه.

کریستن سن، آرتور)1383( نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.

کوپر، جی‌سی) 1386( فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: فرهنگ نشر نو

کوروجی کویاجی، جهانگیر)1380( بنیادهای اسطوره‌ و حماسه ایران، ترجمه جلیل دوستخواه، تهران: آگه.

کوک، راجر)1387( درخت زندگی، ترجمه سوسن سلیم‌زاده و هلینا مریم قائمی، تهران: جیحون.

گریمال، پیر)1378( فرهنگ اساطیر یونان و رم (2جلد)، ترجمه احمد بهمنش، تهران: امیرکبیر.

لوفلردلاشو، م )1386( زبان رمزی قصه‌های پریوار، ترجمه جلال ستاری، تهران: توس.

نیشابوری، ابواسحاق )1382( قصص ­الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: علمی و فرهنگی.

وراوینی، سعدالدین) 1376( مرزبان‌نامه به تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر)1386( فرهنگ اساطیر، تهران: فرهنگ معاصر.

مقالات

انصاری، زهرا و همکاران) 1391 (نمودهای باور اساطیری ذی‌روح بودن درخت در قصه‌های عامیانه هرمزگان، پژوهشنامۀ فرهنگی هرمزگان، دورۀ 2، شمارۀ 4، صص 10-20.

پارسا، احمد و اشرفی، ناهید )1387( بن­ مایه‌های اساطیری ـ آیینی داستان خرّبماه و بهرام گور در مرزبان‌نامه، مجله زبان و ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، سال 41، شمارۀ 4، صص 52-41.

رضایی، مهدی )1389( مرزبان­نامه یادگاری از ایران عهد ساسانی، مجلۀ گوهرگویا، سال 4، شمارۀ 1، صص 68-47.

ستاری، رضا و همکاران) 1396( توتم در منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه با تأکید بر منظومه‌های گرشاسب‌نامه، سام‌نامه، کوش‌نامه، برزو نامه، مجلۀ متن ­شناسی ادب فارسی دانشگاه اصفهان، سال 53، دورۀ جدید، سال 9، شمارۀ 4، صص 91-71.

فرضی، حمیدرضا و عابدی، محمدرضا (1393) تحلیل بن‌مایه‌های اساطیری داستان شهریار بابل و شهریار زاده در مرزبان‌نامه، مجلۀ زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال 67، شمارۀ 230، صص 132-113.