فلسفۀ امتحان الهی و صفات مبتلایان در مثنوی با رویکردی بر قرآن کریم

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 11، دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 265-292   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.679783

نویسندگان

طاهره شاکریان¹؛ مهرعلی یزدان پناه^{* 2}؛ حسین پارسائی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائم شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم شهر، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائم‌شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم شهر، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائم شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم شهر، ایران.

چکیده

     بر پایۀ نص صریح قرآنی، امتحان الهی سنت حتمی، مداوم و پر تکرار در روند زندگی انسان­ هاست. امری دائمی که همۀ آفریده­ ها حتی فرشتگان و پیامبران را نیز دربرمی­ گیرد و با توجه به آستانه تحمل­ شان متغیر است. این امر در رهنامه­ های عرفانی به‌ ویژه مثنوی، بازتاب گسترده­ای دارد. پژوهش حاضر برآن است که پرسش برخی سوالات از جمله این­که بروز بسیاری از مشکلات در امور دنیوی چیست؟ چرا برخی توانگر یا گرفتار هستند؟ پاسخ دهد. سوالاتی از این قبیل سبب  شد تا نگارنده با روش توصیفی تحلیل محتوا، (توصیفی-تحلیلی) شیوۀ کیفی و مطالعه در متون دینی و ادبی، به ویژه مثنوی، پاسخ‌هایی فراهم آورد. در مثنوی کنش مبتلایان، موصوف به صفت ­های ستوده یا ناستوده هستند. در پایان از نگاه مولانا، عرصۀ گیتی جولانگاه آزمون و ابتلاء الهی است که رسالتی بزرگ در پی دارد و بلا، زمینه ­ساز نهان­ بینی و آگاهی است. نتیجۀ تکاپوی انسان بردبار، رسیدن به تکامل و پیوستن به لقای الهی است. استدراج از پیچیده‌ترین آزمایش‌ها و ایمان­آوری رمز کامیابی­ است و در نهایت خرسندی خداوند، از برآمدهای ثمربخش فلسفۀ امتحانات است. از منظر مولانا عواید امتحان الهی در شناسایی استحقاق، سنجش سره از ناسره، تقرب به حق، شکوفایی و رشد استعدادهای بالقوه برای رسیدن به فرگشتگی خوشایند است. مولانا صبر، توبه، دعا، ایمان آوری، تسلیم، تضرع و... را، راه کاهش و درمان ابتلا می­ داند.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم؛ مثنوی؛ فلسفۀ امتحان؛ امتحان شوندگان

مراجع

کتاب­ ها

قرآن کریم.

نهج البلاغه (1378) ترجمة محمد دشتی، قم: مسجد مقدس جمکران.

برتلس، یوگنی ادواردویچ (1388) تصوف و ادبیات، تصوف ترجمة سیروس ایزدی، تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر .

پورخالقی چترودی، مهدخت (1371) فرهنگ قصه ­های پیامبران، تجلی شاعرانة اشارات داستانی در  مثنوی، مشهد: آستان قدس رضوی.

جمعی از مؤلفین (1426 ق) المعجم الوسیط، تهران: موسسه نشر و چاپ صادق.

چیتیک، ویلیام (1382) راه عرفانی عشق تعالیم  مثنوی مولوی، ترجمة شهاب الدین عباسی، تهران: پیکان. 

زرین کوب، عبدالحسین (1367) بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصه ­ها و تمثیلات مثنوی، تهران: علمی.                                                                                                     

زرین کوب، عبدالحسین (1369) جستجو در تصوف ایران، چاپ چهارم، تهران: امیر کبیر.

زرین کوب، عبدالحسین (1379) سر نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، تهران: علمی.

زمانی، کریم (1386 الف) میناگر عشق شرح موضوعی مثنوی معنوی، تهران: نشر نی.

زمانی، کریم (1386ب) بر لب دریای مثنوی، بر اساس نسخة نیکلسون هم راه با بیان مقاصد ابیـات، تهران: نشر نامک.

سجادی، سیدجعفر (1362) فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتاب خانة طهوری.

غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (1423 ق) احیاء علوم الدین، جلد1، بیروت: دارالکتب العلمیه.

گوهرین، سیدصادق (1368) شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار.

موسوی گرمارودی، علی(1384) ترجمۀ قرآن کریم، چاپ دوم، تهران: قدیانی.

مولوی،جلال الدین محمد (1363) شرح مثنوی معنوی، محمد استعلامی، جلد سوم، چاپ اول، تهران: زوار.

مولوی،جلال الدین محمد (1369) شرح مثنوی معنوی، محمد استعلامی،  جلد چهارم، چاپ اول، تهران: زوار.

مولوی،جلال الدین محمد (1370) شرح مثنوی معنوی، محمد استعلامی، جلد پنجم و ششم، چاپ اول، تهران: زوار.

مولوی،جلال لدین محمد (1371) شرح مثنوی معنوی، محمد استعلامی، جلد یک و دو، چاپ سوم، تهران: زوار.

مولوی،جلال الدین محمد (1371الف) مکتوبات مولانا جلال الدین رومی، به کوشش: توفیق سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مولوی،جلال الدین محمد (1375الف) فیه ما فیه میراث درخشان مولانا جلال الدین محمد، رومی به کوشش: حسین حیدرخانی، تهران: سنایی.

هاکس، جیمز (1377) قاموس کتاب مقدس، تهران: اساطیر.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1386) کشف المحجوب، بـه کوشش: محمود عابدی، تهران: سروش.

مقالات

شاکریان، طاهره و دیگران (1398) بررسی تطبیقی سنّت امتحان الهی در قرآن کریم و مثنوی مولوی، فصلنامۀ  علمی  پژوهشی زبان و ادب فارسی، شمارۀ 38، صص24-53.

محمودیان، یعقوب (1386) دلایل امتحان الهی، فصلنامۀ علمی پژوهشی انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، شمارۀ 3، صص1-5.

Luther, martin (1535) Luther  works vol, 26: Lectures on Galatians, chapters 1-4,p.64.