بررسی لایة ایدئولوژیک سبک شعر حافظ با تأمل بر طنز (از منظر تحلیل گفتمان انتقادی)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 12، دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 293-324   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.679784

نویسنده

مهری تلخابی

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.

چکیده

موضوع طنز در شعر حافظ، بارها مورد بررسی و تحلیل پژوهشگران قرار گرفته است اما هدف این مقاله آن است که نشان دهد، شعر حافظ از جمله، متون گفتمانی است که حامل ایدئولوژی است و در مواضعی چون طنز، این ایدئولوژی پنهان، بیشتر آشکار می‌گردد. پرسش اساسی که پژوهش حاضر به آن می‌پردازد، این است که تقابل دال‌های مرکزی شعر حافظ چون رند و صوفی در قالب طنز، چگونه به کشف لایة ایدئولوژیک سبکِ شعر او کمک می‌کند؟ این مقاله، بر این فرض استوار است که میان کاربرد ساختار بلاغی طنز در شعر حافظ با گفتمان حاکم روزگار، رابطة مستقیمی وجود دارد. در این مقاله، پس از تأمل بر روی چیستی لایة ایدئولوژیک سبک و معرفی نظریة تحلیل گفتمان، به عنوان ابزار تحلیل ایدئولوژی در متن، نشان داده‌ایم که یکی از مواضعی که ایدئولوژی در کلام حافظ، به طور کامل نمود می‌یابد، موضع طنزهای اوست. سپس به باز­نمود طنز در شعر حافظ پرداخته‌ایم و برآن بوده‌ایم که طنزهای حافظ، با دو شیوة ناسازگاری واژگانی و ناسازگاری ­گفتمانی خلق شده‌اند. در پایان، این مقاله به این نتیجه می‌رسد که طنزهای ایدئولوژیک حافظ، اقتداربخش و تقویت­کنندة گفتمان آزاد­منشی‌اند. این مقاله، به روش تحلیلی-توصیفی با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای به انجام رسیده است.

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ طنز؛ ایدئولوژی؛ گفتمان؛ رند

مراجع

کتاب­ ها

آرین ‏پور، یحیی (۱۳۷۹) از صبا تا نیما، ج ۲، چ هفتم، تهران: زوار.

اگیلتون، تری (1383) مارکسیسم و نقد ادبی، ترجمه اکبر معصوم بیگی، تهران: دیگر.

انوری، حسن (۱۳۶۸) یک قصه بیش ‏نیست، ج اول، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی.

اسلامی ندوشن، محمد علی (۱۳۸1) چهار سخنگوی وجدان ایران، تهران: قطره.

بشیریه، حسین (1381) دیباچه‌ای بر جامعه‌شناسی ‏ایران، تهران: نشر نگاه.

پین، مایکل (1382 ) فرهنگ اندیشۀ انتقادی، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: مرکز.

خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۷۱) حافظ نامه، ج 1، چ اوّل، تهران: ‏سروش، علمی فرهنگی.

خرمشاهی، بهاءالدین (1382) حافظ حافظه ماست، تهران: قطره.

سلطانی، علی اصغر (1384) قدرت، گفتمان و زبان، تهران: نشر نی.

غنی، قاسم (1375) بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران: زوار.

فتوحی، محمود (1390) سبک شناسی نظریه­ ها، رویکردها و روش ­ها، تهران: سخن.

فرکلاف، نورمن (1387) تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

مقدادی، بهرام (۱۳۷۸) فرهنگ اصطلاحات ادبی از ‏افلاطون تا عصر حافظ، تهران: فکر روز.

مرتضوی، منوچهر (۱۳۷۰) ‏مکتب حافظ، تبریز: ستوده.

مکاریک ،ایرنا ریما (1383) دانش­نامۀ نظریه­ های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

ون دایک، تئون (1382) مطالعاتی در تحلیل گفتمان از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، ترجمۀ گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ­ها.

یارمحمدی، لطف­ اله(۱۳۸۳) گفتمان­ شناسی رایج و انتقادی، ‏تهران: هرمس.

مقالات

آقاگل زاده، فردوس(۱۳۸۶) تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات، ادب پژوهشی، شمارۀ اول، بهار ۸۶، صص17-27.

انوری، حسن (1386)طنز حافظ، ماهنامه فردوسی، شمارۀ 53-52، صص20-22.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1384) طنز حافظ،‏ ماهنامۀ حافظ، شمارۀ19، مهر84، صص39-42.

صادق­زاده، محمود (1389 ) بررسی گونه‌ها و شیوه‌های طنزپردازی حافظ‏، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادبیات فارسی، شماره 5، پاییز 89 ، صص75-114.

فاضلی، محمد (۱۳۸۳) گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی، پژوهشنامۀ علوم انسانی و ‏اجتماعی، دانشگاه مازندران، سال چهارم، شمارۀ 14، صص81-107.

میرچناری، عبدالله ‏(۱۳۸۴) طنز در شعر حافظ، مجلۀ شناخت، بهار و تابستان  شمارۀ ۴۵ و ۴۶، صص39-52.

مهربانی، ‎امین (1392) زیرساخت‌های الهیاتی طنز حافظ‎، کتاب ماه ادبیات، مرداد92 ، صص41-46.

یارمحمدی، لطف‌اله، مرتضی یمینی و لیلا قنبری (۱۳۸۹) مقایسۀ تحلیل انتقادی گفتمان داستان­ های کوتاه معاصر بزرگسالان و داستان­ های کوتاه معاصر نوجوانان، مجلۀ علمی پژوهشی مطالعات ‏ادبیات کودک، سال اول، شمارۀ اول بهار و تابستان ۸۹، صص143-166.

پایان­ نامه­ ها

خلجی، عباس (۱۳۸۶) ناسازه ­های نظری و ناکامی­ های سیاسی گفتمان ‏اصلاح‌طلبی، رساله دکتری، دانشگاه تهران.

منابع انگلیسی

Birch, D (1989) Literature and critical practice, London, Rout Ledge.

Fair clough, N ( 1995) Critical discourse Analysis, the critical study of Language, London. Longman

Holliday, M.A.K (1985) An Introduction to functional Grammar, Arnold, London

Holliday, M.A.K (1992) Discourse and social change, London, polity press in association with Black Well publishing ltd

Fawler, Rager (1996) Linguistic criticism, Oxford, Oxford university press.

Manheim, k (1971) the Idelogy and sociological interpretation of in tellectual phena, Newyork: oxpard university press.