زندگی بر مدار مرگ (پیامدهای اخلاقی مرگ‌پویایی و زندگی‌خواهی در اسرارنامۀ عطار نیشابوری)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 12، شماره 47، آذر 1399، صفحه 85-111   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

سید حامد موسوی جروکانی^{* 1}؛ حسین مسجدی²؛ مصطفی گرجی³؛ مهدی زمانی⁴

¹مربی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور ایران(نویسنده مسؤول)

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور مرکز ایران

³استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور ایران

⁴دانشیار فلسفه دانشگاه پیام نور مرکز ایران

چکیده

از مهم‌ترین خواهش‌های آدمی، تمنایِ زیستن است. اما مرگ، این خواهش را پیاپی تهدید می‌کند. مسئله این است ‌که آدمی چگونه می‌تواند میان این دو، سازواری ایجاد کند و این چالش، چه پیامدهای اخلاقی و روانی را به همراه خواهد داشت. در رویارویی با این درگیریِ روانی و فلسفی، انسان‌ها دو دسته‌اند: عده‌ای به انکار فرصت زندگی، و برخی به دریافت آن، گرایش می‌یابند. عطار نیشابوری با اتکا به مرگ‌پویایی، دو واقعیت انکارناپذیرِ زندگی و مرگ را می‌پذیرد. اندیشیدن به این دو پهنه، آدمی را به خصلت‌هایی چون کمال‌طلبی، تربیت نفس، آگاهانه زیستن، وابسته نبودن و دلبسته نشدن، ارزشمند دانستن فرصت زندگی، بهره‌مندی از زندگی به قدر ضرورت و کفایت، توجه به ارزش‌های اخلاقی و تحقق رفتارهای فرجام‌اندیشانه آراسته خواهد کرد. تصویر انسانِ مرگ‌پویایِ ‌زندگی‌خواه از زندگی، در ایماژ‌هایی چون زندان، گُلخن، کشتزار و کاروان‌سرا بروز می‌یابد. این تصاویر نشان می‌دهد آدمی دریافته که زندگیِ دنیایی، ابزار است؛ بنابراین ارادۀ خویش را به کارکرد خویش در هستی معطوف می‌سازد تا زندگیِ اخلاقی را تجربه کند.
 

کلیدواژه‌ها

مرگ‌پویایی؛ پیامدهای اخلاقی؛ عطار؛ اسرارنامه؛ ایماژهای زندگی

مراجع

1. اسپینوزا، باروخ (1376)، اخلاق، ترجمۀ محسن جهانگیری، چ۲، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

2. امین‌پور، قیصر (1391)، مجموعه کامل اشعار، چ۹، تهران: مروارید.

3. بابایی، رضا (۱۳۸۲)، «زندگی به روایت مرگ»، مجلۀ نقد و نظر، شمارۀ 31 و 32، 162ـ۱۷۷.

4. بیات، محمدرضا (1390)، دین و معنای زندگی در فلسفۀ تحلیلی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

5. حافظ، شمس‌الدین محمد (1385)، دیوان، تصحیح بهاءالدین خرمشاهی، چ۵، تهران: دوستان.

6. رحیمیان، سعید و جباره، محبوبه (۱۳۸۹)، «ترس از مرگ در آثار عطار»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی الزهرا، شمارۀ 3، 65ـ۹۲.

7. ژکس (1362)، فلسفۀ اخلاق، ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی، چ۲، تهران: انتشارات امیرکبیر.

8. ساجدی، علی‌محمد و جباره، محبوبه (1393)، «چیستی و اقسام مرگ از منظر عطار»، مجلۀ شعرپژوهی، شمارۀ 2، ۳۹ـ۶۵.

9. سعدی، مصلح‌الدین (1384)، گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۷، تهران: خوارزمی.

10. سَوَتِر، فرناندو (1389)، پرسش‌های زندگی، ترجمۀ عباس مخبر، چ۲، تهران: انتشارات طرح نو.

11. شوپنهاور، آرتور (1384)، «در تأیید و نفی خواهش زیستن»، ترجمۀ خشایار دیهیمی، مجلۀ ارغنون، شمارۀ 26 و 27، 103ـ122.

12. صنعتی، محمد (1384)، «درآمدی به مرگ ‌در اندیشۀ در غرب»، مجلۀ ارغنون، شمارۀ 26 و 27، 1ـ۶۴.

13. عطار، فریدالدین (1388)، اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۴، تهران: سخن.

14. ــــــ (1360)، تذکرة الاولیا، تصحیح محمد استعلامی، چ۳، تهران: زوار.

15. عظیمی اقدم، مریم و یوسف‌فام، عالیه (۱۳۹۱)، «فرجام‌شناسی در الهی‌نامه و مصیبت‌نامۀ عطار»، مجلۀ مطالعات نقد ادبی، شمارۀ 28، 37ـ۷۱.

16. فدوی، طیبه (۱۳۹۲)، «مفهوم مرگ اختیاری از دیدگاه سنایی و عطار»، مجلۀ عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 2، 85ـ۱۰۲.

17. فردوسی، ابوالقاسم (1378)، شاهنامه، تصحیح ژول مُل، با مقدمۀ محمد امین ریاحی، چ۶، تهران: سخن.

18. کامو، آلبر (1382)، افسانۀ سیزیف، ترجمۀ علی صدوقی و محمدعلی سپانلو، تهران: دنیای نو.

19. کاکائی، قاسم و جباره، محبوبه (1393)، «بررسی تطبیقی مرگ‌اندیشی از دیدگاه خیام و عطار»، فصلنامۀ اندیشۀ دینی، دانشگاه شیراز، شمارۀ 3، 113ـ۱۳۶. 

20. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، الطبعة الثانیه، بیروت ـ لبنان: مؤسسة الوفا.

21. ملکیان، مصطفی (1393)، «مرگ‌هراسی و اضطراب مرگ»، مجلۀ اندیشۀ پویا، سال سوم، شمارۀ 17، 51ـ۵۵.

22. یالوم، اروین (1390)، روان‌درمانی اگزیستانسیال، ترجمۀ سپیده حبیب، چ۲، تهران: نی.

23. Solomon, R. (2006),The big questions. 7^ed. Printed in Canada.