انعکاس آموزه‌های تعلیمی شیخ عبدالقادر گیلانی در نکات بیدل دهلوی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 12، شماره 47، آذر 1399، صفحه 29-57   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

محمد فولادی¹؛ زینب پناه^{* 2}

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم(نویسنده مسؤول)

چکیده

شیخ عبدالقادر گیلانی از عارفان قرن پنجم که در علوم فقه، حدیث، تفسیر و ادب، سرآمد روزگار خویش بود و سبک نگارش او در آموزه‌های تعلیمی‌اش به‌گونه‌ای بود که بزرگانی چون محیی‌الدین ابن‌عربی را تحت‌تأثیر قرار داده بود. در بغداد کار وعظ را برگزید و گفتاری شیرین داشت.‌ در مجلس تعلیم او بیش از چهار هزار نفر گرد می‌آمد که سهروردی، مقدسی و ابن ‌جوزی از شاگردان تحت تربیت او بوده‌اند. مبنای روش تربیتی وی هماهنگی طریقت با شریعت و اطاعت از قرآن و سنت است و لازمۀ سیروسلوک را تربیت اخلاقی می‌داند. فتوح الغیب اثری تعلیمی از عبدالقادر گیلانی است. نویسنده با نگاهی شریعت‌مدارانه، مفاهیم معرفت‌شناسی، نکات تربیتی و اخلاقی را برای تعلیم مخاطب تبیین می‌کند. در این نوشتار بر آنیم تا با روش توصیفی و رویکرد تحلیلی بر مبنای یافته‌ها، اصول تربیتی شیخ را که به سالک متربی برای تبدیل نفس اماره به نفس مطمئنه توصیه می‌کند، بررسی کنیم و تأثیر تعلیمات وی را در نکات بیدل از مریدان عبدالقادردر شبه‌قارۀ هند نشان دهیم. لزوم این تحقیق آنکه گیلانی مؤسس سلسلۀ تصوف قادریه، در شبه‌قاره، طرفداران بسیاری دارد و مریدانش بسیاری از سیره‌های تعلیمی او را برای تزکیۀ نفس به کار می‌برند اما تعلیمات او ناشناخته است. در این تحقیق، سعی شده جلوه‌ای روشن‌تر از اصول تربیتی او برای محققان ارائه شود. نتایج پژوهش بیانگر این است که بیدل در نگارش نکات علاوه بر قالب و محتوا، با بهره‌گیری از آموزه‌های تعلیمی گیلانی به اثر خود ارزش و غنای بیشتری بخشیده است. بیدل و عبدالقادر در مبانی و مباحث اخلاقی و تعلیمی خود مشترکات فراوانی دارند، اما در برخی موارد تفاوت دیدگاه نیز دارند که در این مقاله بررسی شده است.
 

کلیدواژه‌ها

عبدالقادر گیلانی؛ فتوح الغیب؛ آموزه‌های تعلیمی؛ بیدل دهلوی؛ نکات

مراجع

1. قرآن کریم.

2. انوشه، حسن (1381)، فرهنگنامه ادب فارسی، تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.

3. احمدی، فاطمه (1392)، نقد و بررسی محتوای نکات بیدل و انعکاس آن در صد غزل وی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده ادبیات دانشگاه قم، استاد راهنما: یحیی کاردگر.

4. بیدل ‌دهلوی، عبدالقادر (1376)، کلیات بیدل، تصحیح اکبر بهداروند و پرویز عباسی‌داکانی، تهران: نشر الهام.

5. ـــــــ (1386)، آوازهای بیدل، تصحیح اکبر بهداروند، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.

6. بهرامی، غلامرضا (1384)، فرهنگ زندگی، قم: انتشارات دلیل ما.

7. جامی، عبدالرحمن (1370)، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح محمود عابدی، تهران: انتشارات اطلاعات.

8. دشتی، محمد (1380)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، تهران: انتشارات زهد.

9. دهباشی، مهدی و میرباقری‌فرد، علی‌اصغر (1396)، تاریخ تصوف، تهران: سازمان مطالعات و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

10. زرین‌کوب، عبدالحسین (1369)، جستجو در تصوف ایران، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

11. ــــــ (1394)، ارزش میراث صوفیه، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

12. سعیدی، گل‌بابا (1387)، فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی، چ۱، تهران: انتشارات زوار.

13. شعرانی، عبدالوهاب بن احمد (1384)، الطبقات الکبری: المسمی لواقح الانوار القدسیة فی مناقب العلماء والصوفیه، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.

14. شمشیری، بابک (1385)، تعلیم وتربیت از منظر عشق وعرفان، تهران: انتشارات طهوری.

15. شمیسا، سیروس (1382)، سبک‌شناسی نثر، تهران: میترا.

16. صادقی، علی‌اشرف (1380)، خورشید عرفان پیر گیلان، تهران: نشر منوچهری.

17. غوث گیلانی، عبدالقادر (1380)، فتوح‌ الغیب، ترجمۀ احمد حواری‌نسب، کردستان: انتشارات کردستان.

18. کاردگر، یحیی (1396)، مکتوب انتظار، تهران: انتشارات صدای معاصر.

19. گوهرین، صادق (1388)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران: انتشارات زوار.

20. گیلانی، عبدالقادر (1386)، سر الاسرار، ترجمۀ مسلم زمانی و کریم زمانی، تهران: نشر نی.

21. ـــــ (1393)، رسائل عبدالقادر، ترجمۀ حیدر شجاعی، تهران: مولی.

22. محمدیان، زهرا و وفایی، عباسعلی (۱۳۹۱)، «اخلاقیات بیدل»، پژوهشنامه ‌ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ ۱۵، ۱۹۹ـ۲۱۴.

23. نظامی، خلیل احمد (۱۳۹۵)، تاریخ مشایخ چشت، کراچی: مکتبة العارفین.

24. ورام، مسعود بن عیسی (1368)، تنبیه الخواطر نزهة النواظر، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

25. همزه‌عراقی، نیرة‌السادات و مؤذنی، علی‌محمد (1396)، «سلسلۀ قادریه و شیخ عبدالقادر گیلانی»، فصلنامه مطالعات شبه‌قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال نهم، شمارۀ 31، 121ـ۱۳۶.

26. هیسکت، مروین (۱۳۷۷)، گسترش ایران در غرب آفریقا، ترجمۀ احمد سنایی و محمدتقی اکبری، مشهد: آستان قدس رضوی.