خواجه احمد کاسانی؛ دیدگاه‌ها و اصطلاحات عرفانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 17، شماره 63، تیر 1400، صفحه 125-152   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.680943

نویسندگان

زینب رحمانیان کوشککی¹؛ محمد علی آتش سودا^{* 2}؛ سید محسن ساجدی راد³

¹دانشگاه آزاد فسا

²زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا، فسا، ایران.

³زبان و ادبیات فارسی ، دانشکده ادبیات ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا ، فسا ، ایران.

چکیده

خواجه احمد کاسانی (866 ـ949 ق) از عارفان معروف نقشبندیة ماوراءالنهر است که بیش از سی‌رساله در حوزة عرفان تألیف کرده است. بیشتر این رساله‌ها به‌ صورت نسخة خطی در کتابخانه‌های مختلف موجود و به صورت معدود و پراکنده در چند مقاله یا پایان‌نامه معرفی و یا تصحیح شده‌اند. موضوع رساله‌ها، عرفانی و تعاریف اصطلاحات گاه مشابه کشف المحجوب و گاه شرح دیدگاه‌های بهاءالدین نقشبند است. البته در این میان دیدگاه‌های خاص و متفاوت عرفانی وی نیز دیده می‌شود. پژوهش حاضر به شیوة توصیفی ـ تحلیلی، تلاش دارد ضمن مطالعة رساله‌های کاسانی، دیدگاه‌های عرفانی وی و تعاریفش را از برخی اصطلاحات بررسی کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد کاسانی در بیان دیدگاه‌ها و اصطلاحات عرفانی، از الگوی معرفتی خاصی پیروی نمی‌کند و در هر رساله، موضوعی مشخص را محور قرار داده است. در بیشتر رساله‌های وی به صورت تقریبی مطالب پراکنده و پرتکرار دربارة برخی اصطلاحات عرفانی چون: فنا و بقا، غیبت و حضور و... دیده می‌شود. تعاریف وی از این اصطلاحات گاه برگرفته از کتاب‌های عرفانی پیشین و گاه برساختة خودش است. کاسانی در شرح موضوعات عرفانی به شدت تحت تأثیر مولانا است و در رساله‌های وی استشهاد به ابیات مثنوی بسیار دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

احمد کاسانی؛ رساله‌های عرفانی؛ نقشبندیه؛ مولوی؛ اصطلاحات عرفانی

مراجع

ابوالبقا بن بهاءالدین بن مخدوم اعظم. 1026ق. نسخة خطی جامعالمقامات.پاکستان: کتابخانة گنج‌بخش. ش834.

اژه‌ای، تقی و غلامعباس صائب. 1398. «تحلیل نقش آرا و آثار خواجه محمد پارسا در طریقت نقشبندیه». پژوهش‌های ادبی عرفانی (گوهر گویا). س13. ش3. صص 90ـ65.

بخاری، صلاح بن مبارک. ۱۳۷۱. انیس الطالبین و عده السالکین. تصحیح خلیل ابراهیم صاری اوغلی. به کوشش توفیق سبحانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر ایران.

بنی‌طبا، حسنا سادات. ۱۳۸۹.«خواجگی کاسانی و آثارش». ماه فلسفه. ش۳۷. صص102ـ93.

پارسا، خواجه محمد بن محمد. 1354. رسالة قدسیّه. تصحیح و تعلیقات احمد طاهری عراقی. تهران: طهوری.

پژوهنده، لیلا. ۱۳۷۷.«گل و نوروز».مقالات و بررسی‌ها. ش ۶۳. صص 237ـ197. 

جرداق، جرج. 1376. امام علی ـ علیه السلام ـ صدای عدالت انسانی. ج 1. ترجمة سید هادی خسروشاهی. چ3. قم: نشر خرم.

دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۳۷۳. ج7. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی.

راغبیان، مرضیه و محمدرضا موحدی. 1397. «آموزه‌های عرفانی عبدالخالق غجدوانی (بررسی نسخه‌شناسی و تحلیل وصیت نامة مؤسس طریقت خواجگان)». تاریخ ادبیات. س11.ش83. صص 76ـ55.

رستاد، الهام و رحمانیان کوشککی، زینب. 1397. «معرفی نسخه‌های خطی رساله‌های خواجه احمد کاسانی». فصلنامه پژوهشنامة نسخه شناسی نظم و نثر فارسی. س3. ش10. صص 111ـ83. 

سرّاج طوسی. ابونصر عبدالله‌بن علی. بی‌تا. اللمع فی التصوف. تهران: جهان.

سلطانی، منظر، محمدابراهیم مالمیر و فاطمه شریفی. 1398. «معرفی جلال الدین احمد کاسانی و رسائل فارسی و ویژگی‌های سبکی او». فصلنامهتخصصیسبک شناسینظمونثرفارسی. س 12. ش2. صص 187ـ171.      

شریفی، فاطمه و محمدابراهیم مالمیر. 1398. «بررسی تطبیقی تفکرات عرفانی خواجه احمد کاسانی در سلسلة نقشبندیه». متن‌پژوهی ادبی. پذیرفته شده آماده انتشار.

صادقی، مسعود و بنی طبا، حسنا سادات. 1389. «شرح احوال خواجگی احمد کاسانی و گذری بر رسالة در بیان ذکر»، پژوهشنامه عرفان، س2. ش 3. صص 82ـ43.    

کاسانی، احمد. ۹۹۸-۹۹۷ق. نسخة خطی مجموعه رسائل. استانبول: کتابخانه دانشگاه استانبول. ش ۶۴۹.

ــــــــــــ .1280ق. نسخة خطی مجموعه رسائل، اسلام آباد: کتابخانه گنج بخش. ش ۱۴۰۱.

ــــــــــــ .920ـ940ق. نسخة خطی مجموعه رسائل. تهران: کتابخانه مجلس. ش 10560.

ــــــــــــ . 1274ق. نسخة خطی مجموعه رسائل. قم: کتابخانه مرعشی. ش12537.

کریم‌پسندی، کورش. 1396. «بررسی مقایسه‌ای درد در اندیشة عطار و مولوی». فصلنامة تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. ش10. صص 172ـ142.

کشمی بدخشی برهانپوری، محمد هاشم.1374. «نسمات القدس من حدائق الانس. تصحیحمنیرجهانملک». رساله دکتری دانشکده ادبیات. دانشگاه تهران.

مدرس چهاردهی، نورالدین. 1353. «سلسله نقشبندیه». وحید. س12. ش10. صص815ـ812.

معینیان، علی اصغر. 1352. «سماع در نقشبندیه». گوهر آبان. ش10. صص 972ـ966.    

منفرد، سمانه. 1393. «خواجگان سلسله». دانشنامة جهان اسلام. ج16.

مولوی، جلال‌الدین محمد. ۱۳۸۴. مثنوی معنوی. تصحیح نیکلسون و مقدمه دکتر حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای. تهران: محمد.

نفیسی، سعید .۱۳۴۴. تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. بی‌جا: کتابفروشی فروغی.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان .1386. کشف‌المحجوب. به تصحیح دکتر محمود عابدی. چ 3. تهران: سروش.