بررسی و تحلیل نخستین مکاتبات عارفان (مکتوبات ذوالنون مصری و جنید بغدادی)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 17، شماره 63، تیر 1400، صفحه 153-184   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.680947

نویسندگان

الهه رجبی فر^{* 1}؛ باقر صدری نیا²

¹دانشگاه تبریز

²عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز

چکیده

یکی از میراث‌های ماندگار عارفان و مشایخ تصوف، مکتوبات آنان است. مکتوبات، نامه‌هایی است که عارفان و صوفیان اغلب به قصد بیان تعالیم، اندرز و ارشاد و ذکر پاره‌ای از رموز عرفانی، حقایق حکمی و معارف الهی به معاصران خود می‌نوشتند. به بیان دیگر از دیرباز مکاتبات و گفتگوهای نوشتاری در بین صوفیه به مثابۀ وسیلة تعلیم و پرسش و پاسخ معمول بوده و مشایخ طریقت برای بیان اندیشه‌های خود از ساختار نامه‌ها بهره می‌گرفتند. نامه‌های قطب‌العارفین، ذوالنون مصری و تاج‌العارفین، جنید بغدادی نخستین مکتوبات بازمانده از پیشگامان طریقت است. این نامه‌ها در شمار منابع دست اولی است که به زبان عربی، با نثری صوفیانه و عباراتی در شرح تعالیم عرفانی و عقاید متصوفه نگاشته شده است.
این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی وجوه مختلف مکاتبات این دو عارف نامی می‌پردازد و هدف آن تحلیل شاخصه‌های ساختاری و محتوایی و واکاوی درون‌مایه‌های پنهان در نامه‌های آن‌هاست. از جمله نتایج حاصل از این پژوهش عبارت است از: گردآوری و انتشار فهرستی نظام یافته از مکاتبات پراکندة ذوالنون مصری و جنید بغدادی، به دست دادن تحلیل و تصویری از ساختار و شکل مکاتبات، شیوة نوشتاری، ارکان، انواع، چگونگی تبادل، محتوا،  کارکرد، دقایق و اشارات معنایی، راویان و مخاطبان نامه‌ها.

کلیدواژه‌ها

مکتوبات؛ نامه‌نگاری؛ ادبیات عرفانی؛ ذوالنون مصری؛ جنید بغدادی

مراجع

ابن خلکان، شمس‌الدین احمد. 1968. وفیات الاعیان. تصحیح احسان عباس. بیروت: دار صادر.

ابن عربی، محیی‌الدین. 1396. قطب العارفین ذوالنون مصری: سخنان، احوال و مقامات(ترجمة الکوکب الدری فی مناقب ذی‌النون مصری). ترجمة مسعود انصاری. چ2. تهران: جامی.

ابن ندیم، محمدبن اسحاق. 1381. الفهرست. ترجمة محمدرضا تجدد. تهران: اساطیر.

ابن ملقن، سراج الدین ابوحفص عمر. 1985. طبقات الاولیاء. تصحیح نورالدین شریبه. بیروت: دارالمعرفه.

اسنوی، عبدالرحیم بن حسن. 1986. طبقات‌الشافعیه. بیروت: یوسف حوت.

اصفهانی، حافظ ابی نعیم. 1955. حلیةالاولیاء و طبقات‌الاصفیاء. ج10. بیروت: دارالفکر.

انصاری، خواجه عبدالله. 1362. طبقات الصوفیه.تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: توس.

باخرزی، یحیی بن احمد. 1358. اوراد الاحباب و فصوص الاداب. تهران: ایرج افشار.

بدیع جوینی، منتجب‌الدین علی.1950. عتبةالکتبه. تصحیح علامه قزوینی و عباس اقبال آشتیانی. تهران: شرکت سهامی چاپ.

بغدادی، اسماعیل پاشا. 1955. هدیةالعارفین. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. 1382. نفحات الانس. تصحیح محمود عابدی. تهران: اطلاعات.

حسینی، مریم. 1381. «زبان فاخر و لسان واجد تصوف». فصلنامة زبان وادب فارسی. ش183و184. تابستان و پاییز. صص100-63.

ذهبی، شمس‌الدین محمد. 1982. سیراعلام النبلاء. تحقیق شعیب الارنؤوط. بیروت: الرساله. 

درپر، مریم. 1396. سبک شناسی انتقادی نامه‌های غزالی. تهران: علم.

رادمهر، فریدالدین. 1380. تحقیقی در زندگی، افکار و آثار تاج‌العارفین جنید بغدادی. تهران: روزنه.

زرکلی، خیرالدین. 1989. الاعلام. بیروت: دارالعلم للملایین.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1385. ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــ . 1384. تصوف ایرانی از منظرتاریخی. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: سخن.

سبکی، عبدالوهاب بن علی. 1964. طبقات الشافعیه الکبری. قاهره: محمود طناحی و عبدالفتاح حلو.

سراج طوسی، ابونصر. 1914. اللمع فی‌التصوف. تصحیح رینولد آلین نیکلسون، لیدن: بریل.

ــــــــــــ .1382. اللمع فی‌التصوف. ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

سلمی، عبدالرحمن. 1953. طبقات الصوفیه. تحقیق نورالدین شریبه، مصر: دارالکتب العربی.

سمعانی، عبدالکریم. 1987. الانساب. بیروت: دارالجنان.

سهلگی، محمدبن علی. 1978. النّور من کلمات ابی‌‍طیفور. در شطحات الصوفیه از عبدالرحمان بدوی. کویت: بی‌جا.

عالی عباس آباد، یوسف. 1384. «ذوالنون أبوالفیض ثوبان». کتاب ماه ادبیات و فلسفه. ش92. خرداد. صص97-92.

عبدالقادر، علی‌حسن.1394. تاج‌العارفین: رسایل، سخنان و احوال جنید بغدادی. ترجمة مسعود انصاری. چ2. تهران: جامی.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1378. تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

قائم‌مقامی، جهانگیر. 1350. مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1381. رسالة قشیریه. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چ7. تهران: علمی و فرهنگی.

گلرنگ رهبر، مرضیه. 1394. «ذوالنون مصری». فصلنامة ادب فارسی. ش15. تابستان. صص 160-141.

لویزن، لئوناردو. 1384. میراث تصوف. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.

مسعودی، علی بن حسین. 1944. مروج الذهب و معادن الجوهر. قم: دارالهجره.

نفیسی، سعید. 1383. سرچشمة تصوف در ایران. تهران: اساطیر.

نیکلسون، رینولد. 1357. پیدایش و سیر تصوف. ترجمه محمدباقر معین. تهران: توس.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1386. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ3. تهران: سروش.