تحلیل کارکرد اسطوره‌ای معدن‌الدرر شمس‌الدین محمد مرشدی، براساس نظریة جوزف کمپبل

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 17، شماره 63، تیر 1400، صفحه 247-275   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.680949

نویسندگان

رامین محرمی^{* 1}؛ ثریا کریمی²؛ مهین پناهی³

¹هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی

²گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

³گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا

چکیده

بسیاری از مضامین معدن‌الدرر منطبق با مفاهیم اساطیری است و باورهای اساطیری نقش بارزی در شکل‌گیری مطالب این تذکرة عرفانی دارد. این پژوهش به روش تحلیلی  ـ تطبیقی به بررسی تجربة عرفانی و مراحل سیر و سلوک شیخ حاجی ناصرالدین عمر مرشدی بر مبنای نظریة جوزف کمپبل پرداخته است. هدف پژوهش حاضر، بررسی میزان سنخیّت مضامین معدن‌الدرر با نظریة جوزف کمپبل و موارد انطباق عرفان با اسطوره است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که قداست اسطوره‌ای قهرمان معدن‌الدرر، همانند ایزدان و دیرینه‌الگوها است. مطابق با نظریة تک‌اسطورة کمپبل، سفر قهرمان معدن‌الدرر در سه مرحلة: عزیمت، تشرف و بازگشت قابل تبیین است. شیخ مرشدی به عنوای قهرمان جستجوگر برای تحقق فردانیت، سفر انفسی خود را با ندای آهو آغاز، و با گذر از آستان و خروج از زهدان غار، تولدی دوباره را تجربه می‌کند و با گذراندن آیین تشرف و بازگشت، به تجلّی مقدّس دست می‌یابد. در پایان سفر انفسی، قهرمان به مقامی فراتر از تضادها دست می‌یابد و خداوند در همه چیز برای او متجلی می‌شود. شیخ مرشدی در تجربة عرفانی خود، الگوهای اساطیری را تکرار می‌کند. بسیاری از حکایت‌های معدن‌الدرر با مؤلفه‌های سفر قهرمان کمپبل همخوانی دارد و تنها در برخی از مؤلفه‌ها جابه‌جایی دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

معدن‌الدرر؛ کمپبل؛ سفر قهرمان؛ اسطوره؛ عرفان

مراجع

قرآن کریم

الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ 1. تهران: سروش.

________ . 1381. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمه رویا منجم. چ 3. تهران: علم.

________ .1393. نمادپردازی امری قدسی و هنرها. ترجمة مانی صالحی علامه. گزینش و ویرایش کامبیزپور ناجی. چ 1. تهران: نیلوفر.

چالاک، سارا و ایوب مرادی. 1395. «بررسی جلوه‌های اساطیری در اسرارالتوحید». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص53ـ83.

حسینی، مریم و بهمنی، کبری. 1393. «تکرارهای اساطیری در کشف‌الاسرار روزبهان بقلی شیرازی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش37. صص69ـ109.

حسینی، مریم و نسرین شکیبی ممتاز. 1394. «روانشناسی اسطوره و داستان؛ رویکردی نوین در نقد ادبی». متن‌پژوهی ادبی. س19. ش64. صص7ـ29.

دلبری، حسن و مهری، فاطمه. 1396. «تحلیل تطبیقی حکایت شیخ صنعان بر پایة نظریة تک اسطوره کمپبل با توجه به کهن‌الگوهای یونگ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س11. ش3. صص 129ـ148.

رضوی، مریم‌السادات. 1392. «سفر قهرمان در مثنوی مولوی با رویکرد به تک‌اسطوره جوزف کمپبل». استاد راهنما: فاطمه توکلی رستمی. استاد مشاور: بهناز علی‌پور گسکری. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور تهران.

روحانی‌فرد، معصومه، مهدی ماحوزی و شهین اجاق علی‌زاده. 1396. «تحلیل مقام توبه در حکایت پیرزن و ملکشاه مصیبت‌نامه عطار براساس کهن‌الگوی بازگشت قهرمان جوزف کمپبل». فصلنامة عرفان اسلامی. س14. ش53. صص201-230.

شوالیه، ژان و گربران آلن.1384. فرهنگ نمادها. ج1و2. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

___________. 1385. فرهنگ نمادها. ج4. ترجمه سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

___________ .1387. فرهنگ نمادها. ج5. ترجمه سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

عمری مرشدی، محمد بن سلیمان. 1383. معدن‌الدرر فی سیرة الشیخ حاجی عمر. به تصحیح و با مقدمه و تعلیقات عارف نوشاهی و معین نظامی. چ 1. تهران: کازرونیه.

فرهانی منفرد، مهدی. 1384. «بازکاوی آگاهی‌های تاریخی در معدن‌الدرر». مجله آینه میراث. س3. ش2. صص170-181.

کمپبل، جوزف. 1377. قدرت اسطوره. ترجمة عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.

_______ .1384. قهرمان هزار چهره. برگردان شادی خسروپناه. چ 1. مشهد: گل آفتاب.

گورین، ویلفرد. ال. و همکاران. 1383. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمه زهرا میهن‌خواه. چ4. تهران: اطلاعات.

مالملی، امیدوار. 1399. «مختصری از تمثیلات و مثل‌واره‌ها در معدن‌الدرر. فصلنامه‌ی تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. س12. ش4. صص8-24.

مظفری، حسین. 1388. «کارکرد مشترک اسطوره و عرفان». دو فصلنامة ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). ش1. صص 149-167.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1382. کشف‌الاسرار و عدةالابرار. ج5. به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت. چ7. تهران: امیرکبیر.

نیک‌پناه، فاطمه. 1398. «جادة آزمون‌ها در قصه‌های عرفانی ایرانی براساس نظریه جوزف کمپبل». مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه. س5. ش1. صص105ـ94.

 

English source

Freud, sigmund. Introductory lectures on psycho-analysis (translated by James Strachey, standard edition, XVI; London: The Hogarth press, 1963, pp.396-397 (Orig. 1916-1917).