مسئولیت مدنی دولت از مظر قاعده «لاضرر»

مطالعات فقهی و فلسفی

مقاله 1، دوره 12، شماره 45، فروردین 1400، صفحه 1-15   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ محمد دانشهاد²

¹دانشیار، گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

²دکتری الهیات، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

چکیده

قاعده لاضرر یکی از قواعد بسیار مهم فقهی در باب مسؤولیت مدنی است، اما یکی از خلاءهای اساسی، عدم تبیین جایگاه این قاعده در زمینه حقوق عمومی و ضمان دولت است، در حالی که به کرّات از نظریه تقصیر و یا نظریه خطر به عنوان مبانی مسئولیت مدنی نامبرده شده است.پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و با مراجعه به منابع اصیل فقهی و حقوقی، به قاعده لاضرر و نقش آن در مسئولیت مدنی دولت می­پردازد.در بخش اول، قاعده لاضرر با این دو نظریه مشهور در باب مسئولیت مدنی، مقایسه می‌گردد و به تفاوت‌ها و علل ترجیح قاعده لاضرر بر این دو نظریه پرداخته می‌شود و در بخش دوم، نقش قاعده لاضرر در رابطه با مسئولیت مدنی دولت مطرح می‌گردد که خود به سه دسته تقسیم می‌شود: طرق مشترک در اثبات و نفی ضمان دولت، طرق انحصاری اثبات ضمان دولت و طرق انحصاری نفی ضمان دولت. برخی از مباحثی که نقش قاعده لاضرر را در ایجاب و اسقاط ضمان دولت تبیین می‌نماید شامل: بررسی شرایط صدور روایت، معانی ضرر غیر متدارک و نفی حکم ضرری، حکم حکومتی دانستن قاعده لاضرر و اجبار محتکر بر فروختن است. نتایج پژوهش نشان داد دولت در قبال تعارض حقوق افراد جامعه با یکدیگر، ضامن است. تمام ضررهایی که در جامعه صورت می‌پذیرد، قابلیت جبران دارد که از دو طریق بیمه عمومی دولت و بیمه خصوصی افراد قابل‌ حل است. دولت در قبال ضررهایی که بر معاندان اسلامی وارد می‌گردد، ضامن نیست و در ترجیح حقوق عمومی بر حقوق شخصی بایستی تا حد امکان خسارات جبران گردد.

کلیدواژه‌ها

ضرر؛ ضمان؛ دولت

مراجع

 

نهج‌البلاغه.

ابن ادریس حلی، محمد بن احمد (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

ابن حمزه، محمد بن علی (1408ق). الوسیله الی نیل الفضیله. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

ابوالحمد، عبدالحمید (1379). حقوق اداری ایران. تهران: انتشارات طوس.

اردبیلی، احمد (1403ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزه، ج12.

انصاری، مرتضی (1416ق). فرائد الاصول. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج2، 4. 6. انصاری، مرتضی (1415ق). المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، ج4.

ایروانی، باقر (1426ق). دروس تمهیدیه فی القواعد الفقهیه. قم: دار الفقه للطباعه و النشر، ج1.

آخوند خراسانی، محمدکاظم (1409ق). کفایه الاصول. قم: موسسه آل البیت.

بجنوردی، حسن (1419ق). القواعد الفقهیه. قم: نشر الهادی، ج1-2.

بحرالعلوم، محمد (1403ق). بلغه الفقیه. تهران: منشورات مکتبه الصادق، ج4.

بحرانی، یوسف (1405ق). الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج18.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1363). ترمینولوژی حقوق. تهران: انتشارات گنج دانش.

حر عاملی، محمد (1409ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. بیروت: موسسه آل‌البیت، ج29.

خمینی، سید روح‌الله (1414ق). بدائع الدرر فی نفی قاعده لاضرر. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

خمینی، سید روح‌الله (1423ق). تهذیب الاصول. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج3.

خوانساری، موسی (1373ق). رساله فی قاعده لاضرر. تهران: المکتبه المحمدیه.

داماد، مصطفی (1406ق). قواعد فقه بخش مدنی. قم: مرکز نشر علوم اسلامی.

روحانی، محمد (1413ق). منتقی الاصول. قم: دفتر آیت‌الله روحانی، ج5.

زرگوش، مشتاق (1392). حقوق اداری مسئولیت مدنی دولت و کارکنان آن (قواعد اختصاصی). تهران: انتشارات جنگل.

سبزواری، محمدباقر (1423ق). کفایه الاحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، ج1.

سیستانی، علی (1414ق). قاعده لاضرر و لا ضرار. قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.

شاهرودى، سید محمود (1423ق). قراءات فقهیه معاصره. قم: مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامى، ج2.

شیرازی، محمد (1413ق). القواعد الفقهیه. لبنان: انتشارات موسسه امام رضا(ع).

صدر، محمدباقر (1417ق). القواعد الفقهیه. قم: مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامى، ج5.

صدر، محمدباقر (1420ق). قاعده لاضرر و لاضرار. قم: دارالصادقین للطباعه و النشر.

صدوق، محمد (1413ق). من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج3.

صدیقی، محمدرضا (1392). مسئولیت مدنی دولت در قبال شهروندان در فقه و حقوق موضوعه. شیروان: دانشگاه آزاد اسلامی.

صیمری، مفلح (1420ق). غایه المرام فی شرح شرایع الاسلام. لبنان: دار الهادی، ج4.

طوسی، محمدحسن (1387). المبسوط فی الفقه الامامیه. بی‌جا: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، ج2.

طوسی، محمدحسن (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. تهران: دار الکتب الاسلامیه، ج4.

طوسی، محمدحسن (1400ق). النهایه فی الفقه و الفتاوی. لبنان: دارالکتاب العربی.

علامه حلی، محمد (1413ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج1.

غمامی، مجید (1376). مســئولیت مدنی دولت نسبت به اعمال کارکنان خود. تهران: انتشارات دادگستر.

قزوینی، علی (1424ق). ینابیع الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، ج2.

کاتوزیان، ناصر (1394). وقایع حقوقی مسئولیت مدنی. تهران: شرکت سهامی انتشار، ج1.

کاشانی، محسن (1370). الوافی. اصفهان: منشورات مکتبه امیرالمومنین(ع)، ج16.

کلینی، محمد (1429ق). الکافی. قم: دارالحدیث للطباعه و النشر، ج7، 5، 1، 10.

محقق حلی، نجم‌الدین (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: موسسه اسماعیلیان، ج2.

محقق حلی، نجم‌الدین (1418ق). المختصر النافع فی الفقه الامامیه. قم: موسسه المطبوعات الدینیه.

مراغی، عبدالفتاح (1417ق). العناوین الفقهیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، ج2.

مشیری، محمدهادی (1386). مسئولیت مدنی از منظر فقه امامیه. مشهد: دانش‍گاه آزاد مشهد.

مفید، محمد (1413ق). المقنعه. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

مکارم شیرازی، ناصر (1411ق). القواعد الفقهیه. قم: انتشارات مدرسه امام امیرالمومنین، ج1.

منتظری، حسینعلی (1409ق). دراسات فی ولایه الفقیه. قم: انتشارات تفکر، ج2.

نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. لبنان: دار احیاء التراث العربی، ج40، 22.

نراقی، احمد (1415ق). مستند الشیعه فی احکام الشریعه. قم: موسسه آل البیت، ج14.