تحلیل کهن الگوهای اسطوره زرقاء در مجمع الأمثال میدانی و نمود آن در ادب فارسی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

دوره 15، شماره 57، اردیبهشت 1400، صفحه 401-428   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/clq.2021.681935

نویسندگان

محمد شایگان مهر¹؛ طاهره قلی پورزیبد²؛ محمد جعفری¹

¹استادیار گروه زبان و ادبیات عرب واحد کاشمر

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عرب واحد کاشمر

چکیده

اسطوره زرقاء نمود واقعیت‌های تلخ جامعه بوده به دلیل بن‌مایه‌های تاریخی در متون ادبی کهن و ادبیات عامیانه، تجلی یافته ‌است. نگارندگان در این جستار به روش نقد ادبی به بررسی کهن‌الگوهای داستان زرقاء بر اساس کتاب «مجمع الأمثال» میدانی به روش نقد روان‌شناسانه و با هدف تحلیل کهن الگوهای موجود در حکایت پرداخته‌اند. این نقد بر اساس اندیشه‌های یونگ صورت گرفته است. این کهن الگوها در ادب کهن فارسی، از جمله اشعار شاعرانی چون سنایی، خاقانی و... تجلی یافته است. از یافته‌های تحقیق بر‌می‌آید که این اسطوره دارای کهن الگوهای چون آنیما، آنیموس و شب، و... می‌باشد. از نتایج پژوهش این است که در دایره فرآیند سفر تکامل از من به خود، فقط نیمه هبوط به ظلمت اتفاق افتاده است. در این حکایت شر و بدی، همان غرایز حیوانی است که در بحران روانی عرب غالب شده است. این کهن الگوها ریشه در داستان حوا و آدم(ع) داشته از حیطه ناخودآگاه شخصی اقوام به جمعی منتقل شده و در اذهان جاودان گردیده­اند و با گذشت زمان از بین نرفته‌اند. چه‌بسا در موقعیت‌های خاص از ناخودآگاه به خودآگاه منتقل شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

زرقاء؛ یونگ؛ حوا؛ کهن الگو؛ ناخودآگاه

مراجع

 

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن تمیم، علی. 2003م، السرد والظاهرةالدرامیة، بیروت: المرکز الثقافی العربی.

ابن‌خلدون. 1375ش، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمدپروین گنابادی، چ1، تهران: نشر علمی و فرهنگی.

الأعشی، میمون بن قیس. 1393ش، دیوان الأعشی الکبیر، تحقیق حنا نصر الحتی، ط2، بیروت: دار الکتاب العربی.

الاندلسی. 1424ق، جمهرة اشعار العرب، ابو زید محمد بن ابی خطاب، محقق علی نامور، بیروت، لبنان: دار الکتب العلمیه.

بتولی، سیدمحمد علی. 1376ش، با یونگ و سهروردی، چ 1، تهران: انتشارات اطلاعات.

البغدادی، عبدالقادر. 1997م، خزائن الأدب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره: مکتبة الخانجی.

البیاتی، عبدالوهاب. 1995م، الأعمال الشعریة، بیروت: المؤسسة العربیة.

ترجانی زاده، احمد. 1382ش، شرح معلقات سبع، چ1، تهران: سروش.

تفتازانی، سعدالدین. 1427ق، شرح المختصر، تخلیص خطیب القزوینی، ط.نینوی، ایران: منشورات اسماعیلیان.

الجواهری، محمد. 1980م، علم الفلکور، مصر: دار المعارف.

الحطاب، محمد جمیل. 2003، العیون فی الشعر العربی، ط3، دمشق: مؤسسة علاء الدین للطبع وللتوزیع.

الحمدان، احمد عبدالله. 2008م، دلالات الألوان فی شعر نزار قبانی، باشراف یحیی جبر وخلیل عوده، فلسطین: جامعة النجاح الوطنیة نابلس.

خاقانی. 1373ش، دیوان خاقانی، تهران: نشر قطره.

دنقل، امل. 1407ق، الأعمال الشعریة الکاملة، مقدمة عبدالعزیز المقالح، قاهره: مکتبة مدبولی.

دهخدا، علی اکبر. 1370ش، امثال و حکم، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.

دینوری، ابن‌قتیبه. 1925م، عیون الأخبار، مصر: دار الکتب المصریة.

سنایی، ابوالمجد. 1329ش، حدیقة الحقیقة، تصحیح مدرس رضوی، تهران: چاپ سپهر.

شامی، یحیی. 1999م، موسوعة شعراء العرب، بیروت: دار الفکر.

شمسیا، سیروس. 1383ش، داستان یک روح، ج6، تهران: فردوس.

شوالیه، ژان. 1384 و 1378ش، فرهنگ و نمادها، مترجم سودابه فضایلی، ج1و 5، تهران: جیحون.

عجینه، محمد. 1994م، موسوعة أساطیر العرب علی الجاهلیة ودلالتها، ج1، الطبعة الأولی، لبنان، بیروت: دار الفارابی.

العشری زاید، علی. 2005م، استدعاء الشخصیات التراثیة فی الشعر العربی المعاصر، قاهره: دار الغریب.

فرودهام، فروید. 1375ش، مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ، ترجمه مسعود میربها، تهران: نشر اشرفی.

کالوین، هال. 1375ش، مبانی روان‌شناسی فروید، ترجمه ایرج نیک آئین، تهران: غزالی- فرانکلین.

گرین، ویلفرد و همکاران. 1383ش، مبانی نقد ادبی، ترجمه فرزانه طاهری، چ3، تهران: نیلوفر.

المختاری، زین الدین. 1394ش، رهیافتی به نظریه نقد روان‌شناسانه، ترجمه محمد شایگان مهر، مشهد: سخن گستر.

مورنو، آنتونیو. 1376-1392ش، یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمه داریوش مهرجویی، تهران: نشر مرکز.

المیدانی نیشابوری، ابوالفضل. 2003م، مجمع الأمثال، تحقیق قصی الحسین، بیروت: دار ومکتبة الهلال.

هذلیین. 1965م، دیوان الشعراء الهذلیین، محق احمد الزین ومحمد ابوالعرقا، مصر: دار الکتب المصریة.

یونگ، کارل گوستاو. 1373ش، روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمه محمدعلی امیری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

یونگ، کارل گوستاو. 1376ش، چهار صور مثالی، ترجمه پروین فرامرزی، چ1، تهران: نشر قدس.

یونگ، کارل گوستاو. 1387ش، روح و زندگی، ترجمه لطیف صدقیانی، چ3، تهران: جامی.

یونگ، کارل‌گوستاو. 1352ش، انسان و سمبول‌هایش، ترجمه ابوطالب صارمی، چ1، تهران: امیرکبیر.

 

مقالات

اقبالی، عباس و راضیه نظری. 1393ش، «بررسی ساختار دراماتیک شعر جاهلی با تکیه بر معلقات سبع و دو قصیده از شاعران صعالیک»، مجله پژوهش انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش32، صص65-87.

حسینی، مریم و نسرین شکیبی ممتاز. 1394ش، «روان‌شناسی اسطوره و داستان؛ رویکرد نوین در نقد ادبی»، مجله پژوهشی متن پژوهی ادبی.