منطق اجتماعی فضا در مسکن بومی قاجار اصفهان

مطالعات جامعه شناختی شهری

مقاله 6، دوره 10، شماره 37، اسفند 1399، صفحه 161-186   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد لطیفی¹؛ محمد جواد مهدوی نژاد^{* 2}؛ داراب دیبا³

¹دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²دانشیار گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

³استاد گروه معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

فرهنگ عاملی تاثیرگذار بر شکل رفتاری هر جامعه است؛ که نمود آن را می‌توان در پیکره‌بندی شهر و به دنبال آن در ساختار فضایی هر بنا مشاهده نمود. در این راستا بازخوانی الگوهای پیشین و تسری آن به فضای اجتماعی امروز می‌تواند نقش مهمی در تقویت هویت اجتماعی ایفا نماید. یکی از شیوه‌های این داده‌کاوی نحو فضاست که با کشف روابط ریاضی در ارتباطات فضایی می‌تواند معیاری برای سنجش و ارزیابی مطلوبیت فضا فراهم آورد. از سویی مسکن و سکونت به عنوان یکی از اساسی‌ترین نیاز‌های انسان و جامعه‌ بشری به عنوان یکی از مهم‌ترین اشکال سازماندهی اجتماعی فضاست که با کمی تامل در مسکن امروز و مبانی پیوند آن با شهر، می‌توان دریافت پاسخ فراخوری به آن داده نشده و مفهوم آن به سرپناهی صرف تقلیل یافته است. در این پژوهش ضمن معرفی رویکرد اسپیس سینتکس، به تحلیل مفهوم عمق در مسکن بومی قاجار اصفهان پرداخته شده که ارتباط مستقیمی با قلمروهای فضایی، ترکیب و تعیین فضاهای خصوصی و عمومی، سلسله مراتب فضایی و محرمیت دارد. روش به کار گرفته شده در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و در قالب قیاس تطبیقی می‌باشد؛ که برای کمی کردن آن از افزونه گرس‌هاپر و اسپیس‌سینتکس بهره گرفته شده است. نتایج به دست آمده حیاط را -به عنوان فضای واسط درون و بیرون در پیکره‌بندی شهری- به عنوان عمومی‌ترین فضا و دارای بیشترین ارتباط فضایی و فضاهای خدماتی (انبار، سرویس‌های بهداشتی، پلکان و راهروها) را با کمترین ارتباط و به عنوان خصوصی‌ترین فضاها معرفی می‌نماید. همچنین راهروها و مفصل‌های ارتباطی، به نسبت اتاق‌ها از میزان هم‌پیوندی و ارتباط بیشتر و عمق کمتری برخوردار می‌باشند. این در حالی است که ارزش عمق در فضای باز حیاط در دوران معاصر کاهش یافته است که نشان دهنده حذف سلسله مراتب فضایی دسترسی و محرمیت فضایی در ارتباط با فضای شهری می‌باشد.
 

کلیدواژه‌ها

مسکن؛ روابط اجتماعی فضا؛ اسپیس سینتکس؛ قلمرو فضایی؛ عمق

مراجع

- ابراهیمی، غلامرضا و حسین سلطان‌زاده و غزل کرامتی. 1396. بازتاب فرهنگ غرب در تحول سبک زندگی و معماری خانه‌های اواخر قاجار شهر همدان. باغ نظر. سال چهاردهم. شماره 47: 38-29.

- الکساندر، ویکتوریا، جامعه‌شناسی هنرها،۱۳۹۰ ترجمه اعظم راودراد، موسسه نشر "متن"، تهران.

- ایلکا، شاهین و بهروز منصوری و محمدرضا نصیرسلامی و سید علی‌اکبر صارمی. 1394. تبیین مفهوم مسکن و سکونت در رویکرد پدیدارشناسی و رهیافت پارادایم‌های فرهنگی زیستی. مدیریت شهری. شماره 39: 188-165.

- بحرینی، سید حسین و سوده تقابن. 1390. آزمون کاربرد روش چیدمان فضا در طراحی فضاهای سنتی شهری- نمونه موردی: طراحی محور پیاده امامزاده قاسم (ع). هنرهای زیبا. شماره 48: 18-5.

- بهزادفر، مصطفی و ارسلان طهماسبی. 1392. شناسایی و ارزیابی مولفه‌های تاثیرگذار بر تعاملات اجتماعی (تحکیم و توسعه روابط شهروندی در خیابان‌های شهری: نمونه مورد مطالعه سنندج. باغ نظر. سال دهم. شماره 25: 28-17.

- پاکزاد، جهانشاه. 1393. راهنمای طراحی فضای شهری در ایران (مثلث آبی). تهران: انتشارات شهیدی.

- حائری‌مازندرانی، محمدرضا و علیرضا ملکوتی و شبنم‌السادات اسماعیلی. 1393. روش شناخت چند دانشی معماری خانه‌های تاریخی ایران. نامه معماری و شهرسازی. شماره 12: 133-117.

- راپاپورت، ایموس. 1395. انسان‌شناسی مسکن. ترجمه خسرو افضلیان. مشهد: کتابکده کسری.

- رلف، ادوارد. 1976. مکان و بی‌مکانی. ترجمه محمدرضا نقصان محمدی و کاظم مندگاری و زهیر متکی. تهران: آرمانشهر.

- سهیلی، جمال الدین و نسترن رسولی. 1395. مطالعه تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دوره قاجاریه (مطالعه موردی: کاروانسراهای قزوین و کاشان). هویت شهر. سال دهم. شماره 26: 60-47.

- شهبازی، یاسر و آزیتا بلالی‌اسکویی و الهام شهابی. 1396. سنجش مفهوم قلمرو مطلوب در فضاهای همگانی شهری (نمونه موردی: پل طبیعت تهران). مطالعات شهری. دوره 6. شماره 24: 80-67.

- صادقی، حمیدرضا و رضا اسماعیلی و منصور حقیقتیان. 1398. بررسی تاثیر شناخت مولفه‌های هویتی بازنمایی شده در نشانه‌های شهری اصفهان بر هویت ملی. مطالعات جامعه‌شناختی شهری. سال نهم. شماره 32: 152-113.

- عباس‌زادگان، مصطفی. 1381. روش چیدمان فضا در فرایند طراحی شهری با نگاهی به شهر یزد. مدیریت شهری. شماره 9: 75-64.

- عزیزی، شادی و علیرضا دلپذیر و پریسا مقدم. 1391. انسان‌شناسی فرهنگی وسیله‌ای برای بررسی عوامل شکل‌دهنده معماری. هویت شهر. سال ششم. شماره 12: 70-61.

- عینی‌فر، علیرضا و آزاده آقالطیفی. 1390.  مفهوم قلمرو در مجموعه‌های مسکونی: مطالعه مقایسه‌ای دو مجموعه مسکونی در سطح و در ارتفاع تهران. هنرهای زیبا. دوره سوم. شماره 47: 28-17.

- فاضلی، نعمت‌الله. 1387. مدرنیته و مسکن (رویکردی مردم‌نگارانه به مفهوم خانه، سبک زندگی روستایی و تحولات امروزی آن). تحقیقات فرهنگی ایران. دوره یک. شماره 1: 63-25.

- فیالکوف، یانکل، جامعه‌شناسی شهر ۱۳۸۳، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، نشرآگه، تهران.

- گروت، لیندا .و دیوید وانگ. 1384. روش‌های تحقیق در معماری. ترجمه علیرضا عینی‌فر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- لاوسون، برایان. 1396. زبان فضا. ترجمه علیرضا عینی‌فر و فواد کریمیان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- مسعودی‌نژاد، رضا. 1386. مقدمه‌ای بر اسپیس سینتکس. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

- معماریان، غلامحسین. 1381. نحو فضای معماری. صفه. دوره دوازدهم. شماره 35: 83-75.

- نقی‌زاده، محمد. 1381. تاثیر معماری و شهر بر ارزش‌های فرهنگی. هنرهای زیبا، شماره 11: 76-62.

- هایدگر, مارتین،فلسفه تکنولوژی ۱۳۷۷،ترجمه شاپور اعتماد، نشر مرکز، تهران.

- همدانی‌گلشن، حامد. 1394. بازاندیشی نظریه «نحو فضا»، رهیافتی در معماری و طراحی شهری؛ مطالعه موردی: خانه بروجردی‌ها، کاشان. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی. دوره 20. شماره 2: 92-85.

- یزدانفر، عباس و مهناز موسوی و هانیه زرگردقیق. 1388. تحلیل ساختار فضایی شهر تبریز در محدوده بارو با استفاده از تکنیک اسپیس سینتکس. راه و ساختمان. شماره 67: 69-85.

- Archea, John C. 2010. The Place of Architectural Factors in Behavioral Theories of Privacy. Journal of Social Issues. No. 3. Vol 33. Washington, DC: Wiley.

- Carmona, Matthew & Steve Tiesdell. 2007. Urban Design Reader: The Dimensions of Urban Design. London: Architectural Press.

- Egenter, Nold. 1997. On the Way Towards an Anthropology of Architecture. Retrieved from http://home.worldcom.ch/negente/ 014aBaubioE_Tx1.html.

- Hillier, Bill. 1996. Space is the Machine: A Configurational Theory of Architecture. Cambridge: Cambridge University Press.

- Hillier, Bill. 2007. Space is the Machine. Cambridge: Cambridge University Press, London.

- Hillier, Bill & Julienne Hanson. 1984. The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press.

- Lawton, M. Powell. 1977. An Ecological Theory of Aging Applied to Elderly Housing. Journal of Architectural Education. No.1. Vol 31. London: Taylor & Francis, Ltd.

- Nourian, Pirouz & Samaneh Rezvani & Sevil Sariyildiz. 2013. Designing with Space Syntax. Computation and Performance. Volume 1. Spatial Performance and Space Syntax. Netherlands: Delft University.

- Ostwald, Michael J. 2011a. The Mathematics of Spatial Configuration: Revisiting, Revising and Critiquing Justified Plan Graph Theory. Nexus Network Journal, Architecture and Mathematics. Volume 13. Issue 2.

- Ostwald, Michael J. 2011b. A Justified Plan Graph Analysis of the Early Houses (1975-1982) of Glenn Murcutt. Nexus Network Journal, Volume 13. Issue 3.

- Ostwald, Michael J. 2011c. Examining the Relationship between Topology and Geometry: A Configurational Analysis of the Rural Houses (1984-2005) of Glenn Murcutt. Nexus Network Journal, Volume 13. Issue 2.

- Proshansky, Harold M. & Abbe K. Fabian & Robert Kaminoff. 1983. Place-identity: Physical world socialization of the self. Journal of Environmental Psychology. Vol 3. Issue 1. New York: The City University of New York.

- Raford, Noah. 2009. Social and Technical Challenges to the Use of Space Syntax Methodologies as a Planning Support System (PSS) in American Urban Design. 7th International Space Syntax Symposium. Stockholm.

- Rapoport, Amos. 2005. Culture, Architecture and Design. Michigan:  Locke Science Publishing Co.

- Seamon, David. 2007. A Lived Hermetic of People and Place: Phenomenology and Space Syntax. Proceedings, 6 International Space Syntax Symposium, Istanbul.

- Thungsakul, Nopadon. 2011. A syntactic analysis of spatial configuration towards the understanding of continuty and change in vernacular living space: a case study in the upper of Thailand. Florida: University of Florida.

- Vaughan, Laura. 2007. The Spatial Syntax of Urban Segregation. Progress in Planning. Volume 67. Issue 3. London: Elsevier Ltd.

- Wallace , Anthony F.C. 1952. Housin and Social Structure: A Preliminary Survey, with Particular Reference to Multi-storey, Low-rent, Public Housing Projects. Michigan: Philadelphia Housing Authority.