تحلیل بن‌مایه‌های اسطوره‌ای داستان «شاه اسماعیل و گلزار» بر مبنای روانشناسی تحلیلی یونگ و الگوی «اسطورۀ یگانۀ» کمپبل

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

مقاله 3، دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 31، خرداد 1400، صفحه 51-73   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2021.682502

نویسندگان

عاتکه رسمی^{* 1}؛ سکینه رسمی²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

چکیده

داستان «شاه‌اسماعیل و گلزار» از مجموعۀ داستان‌های «عاشیقلار» و متأثّر از داستان شاه اسماعیل صفوی و یکی از مشهورترین داستان‌های آذربایجان است. قهرمان و اسبش «قمردایی» با سیب اسطوره‌ای و دعای درویش متولد می‌شوند. قهرمان به دور از آفتاب و مهتاب در دنیای تاریکی پرورش می‌یابد، امّا در سن نوجوانی، با قدم گذاشتن به دنیای روشنی به جهت استعداد فردیّت یافتن، به فردانیّت فراخوانده می‌شود.این داستان از جهت کهن‌الگویی و بن‌مایه‌های اساطیری بسیار غنی است و از این‌رو از یک سو با تمام مراحل سفر قهرمان ، جز «امتناع از بازگشت» مطابقت دارد، و از سوی دیگر با توجه به این ‌که ادبیات عامه، تجلّی‌گاه کهن‌‌الگوهاست، پنج کهن‌الگوی کلیدی روانشناسی تحلیلی یونگ؛ یعنی خود، آنیما، آنیموس، سایه و نقاب در آن کاملاً نمود دارد. این مقاله ضمن رده‌بندی عناصر داستان به شیوۀ آرنه -تومپسون به روش توصیفی- تحلیلی به نقد اسطوره‌ای و روانکاوی می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

عاشیق؛ شاه اسماعیل و گلزار؛ کهن‌الگو؛ اسطوره؛ یونگ؛ کمپبل

مراجع

1- احمدی، عمار.(1393). «بررسی انسان‌شناسی موسیقی‌ساز عاشیقی آذربایجان در حماسه‌خوانی و حماسه‌نوازی تاریخ مردم معاصر ایران از عصر صفویه تا معاصر»، نشریۀ نامۀ انسان‌شناسی، دورۀ 12، شمارۀ 20، صص 11- 30.

2- افتخاری، محمد. (1377). «بخوان به زخمۀ عشق، عاشیق»، نشریۀ آزما، شمارۀ 1، صص 34-37.

3- ال گرین، ویلفرد.(1370). راهنمای رویکردهای نقد ادبی، ترجمۀ زهرا میهن‌خواه، چاپ اول، تهران:انتشارات اطلاعات.

4- پارسادوست، منوچهر.(1375). شاه اسماعیل اول، پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی، چاپ اول، تهران: انتشارات شرکت سهامی.

5- پورداود، ابراهیم.(1377). یشت‌ها، جلد اول، تهران: اساطیر.

6- حسینی نثار، حسین.(1379). «ادبیات عاشقی را دریابیم»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 38، صص 62-67.

7- رسمی، عاتکه، سکینه رسمی.(1396). «بررسی تطبیقی منظومۀ لیلی و مجنون و داستان اصلی و کرم»، ادبیات نمایشی و هنرهای تجسمی، دورۀ 2، شمارۀ 5، صص 5- 19.

8- رسمی، عاتکه، سکینه رسمی.(1396). «بن‌مایه‌های داستان اصلی و کرم»، فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شمارۀ 12، صص 41- 63.

9- رضی‌نژاد، محمد؛ رسولی، نادر؛ طوسی نصرآبادی، محمدرضا.(1396). «وزن در منظومۀ ترکی آذربایجانی اصلی و کرم»، نشریۀ ادبیات و زبان‌های محلی، شمارۀ پیاپی 15،صص 6-47.

10- رئیس‌نیا، رحیم.(1377). کوراوغلو در افسانه و تاریخ، چاپ سوم، تبریز: انتشارات نیل.

11- زرین‌کوب، عبدالحسین.(1378). آشنایی با نقد ادبی، چاپ پنجم، تهران: سخن.

12- ساعی، عاشیق حسین.(1396). تورک عاشیق داستانلاری، 2 جلد، چاپ اول، تبریز: آذر تورک با همکاری انتشارات نباتی.

13- سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‌های شکار شده، تهران: قطره.

14- سفیدگر شهانقی، حمید، (1380). «عاشیق کیست»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 39-40، صص 92-93.

15- سیاسی، علی‌اکبر.(1379).نظریه‌های شخصیت یا مکاتب روانشناختی، تهران: دانشگاه تهران.

16- شولتز،دوان، سیدنی الن شولتز.(1370). تاریخ روانشناسی نوین، ترجمه علی اکبر سیف، تهران: رشد.

17- صبری، مریم. (1393). «عاشیق‌های آذربایجان در گذر تاریخ»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دروۀ 4، شمار 1، صص 69-88.

18- عالم‌آرای شاه اسماعیل.(1384). به تصحیح اصغر منتظر صاحب، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

19- فوردهام، فریدا.(1374). مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ، ترجمۀ حسین یعقوب‌پور، تهران،‌: اوجا.

20- قاسمی حسینی گنابادی. (1387). شاه اسماعیل‌نامه، مقدمه و تصحیح و تحشیۀ جعفر شجاع کیهانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

21- قاضی‌زاده، علی‌اکبر؛ عباس‌خانی، روح‌اله.(1382). «صدای عاشیقی، موسیقی عاشیقی»،مقام موسیقایی، شمارۀ 21، صص 52-56.

22- قائم‌زاده، محمد.(1389). افسانه‌های ایرانی، چاپ اول، تهران: هیرمند.

23- کمپبل، جوزف.(1396). قهرمان هزار چهره، چاپ هشتم، مشهد: نشر گل آفتاب.

24- کوپر،جی‌.سی.(1380). فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.

25- کوپر، جی‌.سی.(1392). فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: نشرعلمی.

26- مارزلف، اولریش.(1389). طبقه‌بندی قصّه‌های ایرانی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران:انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی (سروش).

26- محجوب، محمدجعفر.(1371). ادبیّات عامیانۀ ایران، تهران: کتاب مهناز

27- مورنو، آنتونیو. (1376). یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمۀ داریوش مهرجویی، تهران، : مرکز.

28- ویشلقی، جمیل.(1386). «بررسی انواع شکل(فرم) اشعار عاشیق‌های آذربایجان»، نشریۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 10، صص 139- 164.

29- هدایت، صادق.(1356). نیرنگستان، چاپ دوم، تهران:جاویدان.

30- یاوری، حورا.(1370). روانکاوی و ادبیات (دو متن، دو انسان، دو جهان)، تهران:نشر تاریخ ایران.

31- یونگ، کارل گوستاو.(1381). انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران:جامی.

32- یونگ، کارل گوستاو.(1385). روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمۀ محمدعلی امیری، تهران:علمی و فرهنگی.