بررسی تشبیه تمثیل و کارکردهای آن در مثنوی «کارنامۀ زندان» ملک الشعرای بهار

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 49، مهر 1400، صفحه 91-107   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین فارسی¹؛ رامین صادقی نژاد^{* 2}

¹دانشجوی کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران

چکیده

 تشبیه تمثیل از گونه‌های خاصّ تشبیه است. در یک طبقه‌بندی ساده، می‌توان آن را به سه نوع گسترده، نیمه ‌فشرده و فشرده (اسلوب معادله) تقسیم کرد. بهار در مثنوی کارنامۀ زندان از این عنصر بلاغی برای اقناع و استدلال مُخاطب به اندازۀ زیادی استفاده کرده است. تعداد و تنوّع به کارگیری این تشبیهات تمثیلی در مثنوی کارنامۀ زندان، می­تواند برای این اثر بهار، یک ویژگی سبکی برجسته و شایسته بررسی به حساب آید. ضرورت و اهمیّت این بررسی از آن روی است که می­تواند نقش استدلالی و قدرت القایی بسیار بالای تشبیه تمثیل در مثنوی کارنامۀ زندان بهار را نشان دهد. سؤال اساسی این مقاله که درصدد پاسخ بدان برآمده­ایم آن است که گونه­ها و کارکردهای تشبیه تمثیل در مثنوی کارنامۀ زندان بهار چگونه است؟ در این نوشته که به روش کتاب­خانه­ای و به شیوۀ توصیفی تحلیل محتوا فراهم آمده است با در نظر گرفتن ساختار بلاغی ابیاتی که تشبیه تمثیلی دارند، نوع جملات آنها از نظر خبری یا انشایی بودن، بررسی شده است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، تشبیه تمثیل نیمه فشرده با ساختار خبری به قصد تاکید کلام یا همان استعارۀ تمثیلیّه و ضرب المثل، فراوان‌ترین نمونه‌های تشبیه تمثیل در این مثنوی می­باشد. غیر از این، موارد دیگری در ارتباط مستقیم تشبیه تمثیل با الگوری، اسلوب معادله، استعارۀ تمثیلیّه و تصویر و استدلال هنری در این مثنوی وجود دارد که در متن مقاله به آنها پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

استعارۀ تمثیلیّه؛ اسلوب معادله؛ بهار؛ تشبیه تمثیل؛ کارنامۀ زندان

مراجع

1. انجوی شیرازی، ابوالقاسم،1357، گُل به صنوبر چه کرد، ج 1، تهران: امیرکبیر.
2. انوری، حسن،1383، فرهنگ کنایات سخن، 2 ج، تهران: سخن.
3. بهار، محمد تقی،1390، دیوان اشعار ملک الشعرای بهار، تهران: نگاه.
4. پروین گنابادی، محمد،1334، مقدمّه ابن خلدون، تهران: علمی و فرهنگی.
5. تجلیل، جلیل و محمّد تقی بیگلر،1389، «بلاغت تصویر در دیوان محمد تقی بهار»، فصلنامۀ تخصّصی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، شماره 28، صص 106-73.
6. ج‍رجانی، ع‍ب‍دال‍ق‍آه‍ر ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍رحم‍ن،1374، اسرار ‌البلاغه، ترجمه جلیل تجلیل، تهران: م‍ؤس‍س‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ دانشگاه تهران.
7. حائری، هادی،1375،؛ یک­صدمین سالگرد میلاد بهار، تهران: حدیث.
8. حکیم‌آذر، محمد،1390، «اسلوب معادله در غزل سعدی»، فصلنامۀ پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، بهار 1390، سال سوم، شماره 9، صص: 163-184.
9. -----------،1395، «بحث در تشبیه تمثیل و کارکرد آن در غزل صائب تبریزی»، نشریّۀ فنون ادبی، دورۀ 8، شماره 2، پیاپی 15، صص 136-117.

10.دهخدا، علی اکبر،1377، لغت­نامه دهخدا، تهران: موسسه انتشارات روزنامه اطّلاعات.

11.-----------،1391، امثال و حکم، 4 ج، تهران: امیرکبیر.

12.رادوی‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ع‍م‍ر،1362، ترجمان ‌البلاغه، ب‍ه ‌ت‍ص‍حی‍ح‌ و آهتم‍ام‌ اح‍م‍د آتش؛ ان‍ت‍ق‍اد م‍ل‍ک ‌آلش‍ع‍راء ب‍ه‍آر، ت‍ه‍ران‌: اس‍اطی‍ر.

13.زرّین­کوب، عبدالحسین،1380، ستایشگر آزادی، به اهتمام محمّد گُلبن، تهران: رسانش.

14.سبزیان­پور، وحید،1386، «ریشه­های ایرانی امثال و حکم عربی در شعر بهار». نامۀ فرهنگستان. شماره 9، صص 82-69.

15.شفیعی کدکنی، محمدرضا،1366 الف، شاعر آینه‌ها، تهران: آگاه.

16.-----------------،1366 ب، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.

17.-----------------،1378، ادبیّات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، تهران: نی.

18.شم‍س‌ ق‍ی‍س رازی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ق‍ی‍س،1387، آلم‍ع‍جم‌ فی‌ م‍ع‍ای‍ی‍راش‍ع‍آر ‌آل‍ع‍جم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران: فردوسی.

19.شمیسا، سیروس،1386، بیان، تهران: میترا.

20.فتوحی، محمود،1386، بلاغت تصویر، تهران: دسخن.

21.فشارکی، محمد،1370، «نگاهی به بیان و بعضی تألیفات معاصران در این فن»، فصلنامه تحقیقات اسلامی، سال ششم، شماره 1 و 2 بهار و تابستان 1370، صص 420-394.

22.مکّی، حسین،1380، تاریخ بیست سالۀ ایران، ج 5، تهران: علمی.

23.موسی آبادی، رضا و مهدی نوروز،1396، «بررسی دنیا و تمثیل­های تعلیمی آن از نگاه سعدی و ملک الشعرای بهار»، فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، دورۀ 9، شماره 32، صص 149-130.

24.ملایی، غلامحسین،1393، «بازتاب ادبیّات تعلیمی در شعر بهار»، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شماره 19، صص 40-23.

25.وزین پور، نادر،1374، مدح، داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی، تهران: مُعین.

26.همایی، جلال الدین،1330، سرگذشت بهار، به اهتمام محمّد گل اندام. تهران: رسانش.