ارزیابی نسبی جنبش‌های نوزمین‌ساخت فعال در طاقدیس کته‌پیفک؛ ایوان‌غرب، ایلام

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 10، شماره 39، آبان 1400، صفحه 59-76   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

رضا منصوری^* ؛ صمد فتوحی

گروه جغرافیای طبیعی/ ژئومورفولوژی، دانشکده جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

چکیده

تحلیل‌های ژئومورفیکی از جبهه‌های کوهستانی، طاقدیس‌ها و مناطق چین‌خورده می‌توانند درک درست و ارزش‌مندی در مورد تاریخ زمین‌ساختی هر منطقه‌ای ارائه دهند. بنابراین، چنین مطالعاتی غالباً در مقیاس منطقه‌ای و با استفاده از تحلیل‌های ریخت‌زمین‌ساختی برای تعیین مناطق دارای فعالیت‌های زمین‌ساختی بالا انجام می‌شوند. طاقدیس کته‌پیفک در شمال‌خاوری شهرستان ایوان‌غرب، شمال استان ایلام واقع‌شده و بخشی از زون زاگرس چین‌خورده به‌شمار می‌آید. در این پژوهش با هدف ارزیابی جنبش‌های نوزمین‌ساخت فعال در طاقدیس کته‌پیفک، از هفت شاخص ژئومورفیک ازجمله نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن (VF)، درصد بخش‌های بریده‌نشده جبهه کوهستان (EU)، درصد بخش‌های بریده‌شده جبهه کوهستان (FD)، پیچ‌وخم جبهه چین (FFS)، تقارن چین (FSI)، نسبت جهت (AR) و شاخص فعالیت نسبی زمین‌ساخت (Iat) استفاده شده است. ویژگی‌های مورفومتری طاقدیس کته‌پیفک با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی، تصاویر ماهواره‌ای و بازدیدهای میدانی مشخص شد. همچنین، داده‌های ساختاری، زمین‌ساخت و سنگ‌شناسی موردنیاز با استفاده از نقشه زمین‌شناسی 1:100,000 برگ 5257 به‌دست آمدند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که مقادیر بالای شاخص‌های FFS, EU, AR  و مقادیر پایین شاخص‌های FD, VF, FSI گویای جوان و نامتقارن بودن این طاقدیس، تداوم نیروهای نوزمین‌ساختی و فرسایش کم‌تر در آن است. همچنین، برپایه شاخص Iat مشخص شد که این طاقدیس در کلاس 3 قرار دارد. شواهد میدانی موجود در منطقه موردمطالعه همچون دره‌های باریک (V شکل)، پرتگاه‌های مستقیم، پرشیب و گسلی و نیز یال‌های نامتقارن تداوم فعالیت‌های زمین‌ساختی در این طاقدیس را تایید می‌نمایند.

کلیدواژه‌ها

زمین‌ساخت فعال؛ شاخص‌های ژئومورفیک؛ شواهد ژئومورفولوژیکی؛ طاقدیس کته‌پیفک

مراجع

انصاری‌لاری، احمد، ثروتی، محمد رضا، رعیتی، زینب (1390)؛ بررسی ژئومورفولوژی طاقدیس طاهونه، لارستان، مجله جغرافیای طبیعی، سال چهارم، شماره 4، صص: 86-73.

آقانباتی، سید علی (1383)؛ زمین‌شناسی ایران، تهران، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

بهرامی، ش.، مقصودی، م.، بهرامی، ک.، 1390. بررسی نقش تکتونیک در ناهنجاری مورفومتری شبکه زهکشی در چهار حوضه آبخیز در زاگرس، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، شماره 43 ، 70 – 51.

ثروتی، محمدرضا، منصوری، رضا (1392)؛ روش‌های پژوهش در ژئومورفولوژی (ترجمه)، تهران، مجله سپهر، دوره 22، شماره 88، صص: 91-81.

حاجی کریمی, زهرا, شایان, سیاوش, خوش رفتار, رضا. (1399). ارزیابی تکتونیک فعال حوضه آبریز کرگانرود در دامنه شرقی تالش (بغروداغ)، با استفاده از شاخص‌های ژئومورفیک. پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی, 9(1)، 236-217.

خیام، م.، مختاری کشکی، د.، 1382 . ارزیابی عملکرد فعالیت های تکتونیکی بر اساس مورفولوژی مخروط افکنه‌ها (مورد نمونه: مخروط افکنه‌های دامنه شمالی میشوداغ)، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 44 ، 10 – 1.

درویش‌زاده، علی، محمدی، مهین (1384)؛ زمین‌شناسی ایران (رشته جغرافیا)، تهران، انتشارات دانشگاه پیام‌نور، چاپ نخست.

سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور (1385)؛ تهران، نقشه توپوگرافی 1:50,000 ایوان‌غرب، برگ شماره 5257 I.

سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور (1375)؛ نقشه زمین‌شناسی 1:100,000 ایلام، برگ شماره 5257.

سلیمانی، شهریار (1378)؛ رهنمودهایی در شناسایی حرکات تکتونیکی فعال و جوان با نگرشی بر مقدمات دیرینه لرزه‌شناسی، موسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ اول.

صفاری، امیر، منصوری، رضا (1392)؛ ارزیابی نسبی فعالیت‌های زمین‌‌ساختی بخش علیای حوضه آبخیز کنگیر (ایوان‌غرب) با استفاده از شاخص‌های ژئومورفیک، زاهدان، مجله جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، سال سوم، شماره 7، صص 35-50. 10.22111/GAIJ.2013.1087

علایی‌طالقانی، محمود (1386)؛ ژئومورفولوژی ایران، تهران، انتشارات قومس، چاپ چهارم.

فتوحی، صمد (1392)؛ تاثیر تکتونیک فعال در شرق حوضه زاگرس بر تشکیل مخروط افکنه دوقلوی وزیره، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 11، صص: 176-163.

قنواتی, عزت‌الله، صفاکیش، فریده، مقصودی، یاسر. (1396). ارزیابی تکتونیک فعال در زیرحوضه‌‏های جراحی‏- زهره بر پایۀ تحلیل مورفوتکتونیکی و اثرهای آن بر میدان‌های نفتی حوضۀ مورد مطالعه. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 49(2)، 221-240. 10.22059/JPHGR.2017.62843

مقصودی، مهران، زمان زاده، سیدمحمد، یمانی, مجتبی, حاجی زاده, عبدالحسین. (1396). بررسی تکتونیک فعال حوضه‌ آبریز مارون با استفاده از شاخص‌های ژئومورفیک. پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی, 6(3), 37-59.

مقصودی، مهران، گورابی، ابوالقاسم، رسولی، عادل. (1399). زمین ساخت فعال و تاثیر آن بر مورفولوژی طاقدیس‌های جزیره قشم (سلخ، گورزین، سوزا و گیاهدان). پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی، 9(2)، 98-115.

منصوری, رضا, صفاری, امیر. (1394). تحلیل فعالیت زمین ساختی حوضه آبخیز فرحزاد از طریق شاخص‌های ژئومورفیک. فصلنامه علمی- پژوهشی اطلاعات جغرافیایی «سپهر»، 24(95)، 93-105. 10.22131/SEPEHR.2015.15555

منصوری، رضا، سربازی، زهرا (1396)؛ بررسی وضعیت زمین‌ساخت فعال طاقدیس بانکول (در زاگرس چین‌خورده) با به‌کارگیری شاخص‌های ژئومورفیک و شواهد ژئومورفولوژیکی، لارستان، مجله جغرافیای طبیعی، دوره 10، شماره 37، 142-125.

یمانی، م.، کامرانی دلیر، ح.، باقری، س.، 1392. مورفومتری و ارزیابی شاخص‌های ژئومورفیک برای تعیین میزان فعالیت نوزمین ساخت در حوضه آبریز چله (زاگرس شمال غربی)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 29 ، 26 – 1.

Ali, SA., Ikbal, J., 2020; Assessment of relative active tectonics in parts of Aravalli mountain range, India: implication of geomorphic indices, remote sensing, and GIS. Arab J Geosci 13(2). https://doi.org/10.1007/s12517-019-5028-2

Alshayef, MS., Javed, A., 2020; Assessment of Relative Tectonics Activity Zones in Masila Oil Field, Yemen, Journal of Geovisualization and Spatial Analysis, 4:16. https://doi.org/10.1007/s41651-02000058-3

Azor, A., Keller, E. A. & Yeats, R. S. 2002; Geomorphic indicators of active fold growth: South Mountain-Oak Ridge anticline, Ventura basin, Southern California. Geological Society of America Bulletin, 114, 745-753.

Bali BS, Wani AF, Khan RA, Ahmad S., 2016; Morphotectonic analysis of the Madhumati watershed, Northeast Kashmir Valley. Arab J Geosci 9:390–317. https://doi.org/10.1007/s12517-016-2395-9

Bull, W.B., 1978. Geomorphic Tectonic Classes of the South Front of the San Gabriel Mountains, California. U.S. Geological Survey Contract Report, 14-08-001-G-394, Office of Earthquakes, Volcanoes and Engineering, Menlo Park, CA.

Bull, W.B., 2007; Tectonic Geomorphology of Mountains: A New Approach to Paleoseismology, Blackwell, 328.

Bull, W.B., McFadden, L.D., 1977. Tectonic geomorphology north and south of the Garlock fault, California. In: Doehring, D.O. (Ed.), Geomorphology in Arid Regions. Proceedings of the Eighth Annual Geomorphology Symposium. State University of New York, Binghamton, pp. 115–138.

Burbank, D. W., & Anderson, R. S., 2012; Tectonic geomorphology (2nd ed.), Chichester: Wiley-Blackwell.

Burberry, C .M, Cosgrove, J. W, Liu, J. G., 2008. Spatial arrangement of fold types in the Zagros Simply Folded Belt, Iran, indicated by landform morphology and drainage pattern characteristics,

Burberry, C. M, Cosgrove, J. W, Liu, J. G., 2010, A study of fold characteristics and deformation style using the evolution of the land surface: Zagros Simply Folded Belt, Iran, Geological Society.

DELCAILLAU, B., DEFFONTAINES, B. ET AL. 1998; Morphotectonic evidence from lateral propagation of an active frontal fold; Pakuashan anticline, foothills of Taiwan. Geomorphology, 24, 263–290.

El Hamdouni, R.E., Irigaray, C., Fernandez, T., Chacon, J., Keller E.A., 2008; Assessment of Relative Active Tectonic, South West Border of the Sierra Nevada (Southern Spain), Geomorphology, 96, 150-173.

Elias, Z., 2015; The neotectonic activity along the lower Khazir River by using SRTM image and geomorphic indices. Earth Sci 1(1):50–58. https://doi.org/10.11648/j.earth.20150401.15

Fard NG, Sorbi A, Arian M., 2015; Active tectonics of Kangavar area, West Iran. Open 426. J Geol 5:422–441. https://doi.org/10.4236/ojg.2015.56040

Farooq, S., Khan MN., Sharma I., 2015; Assessment of active tectonics in eastern KumaonHimalya on the basis of morphometric parameters of Goriganga river basin. International Journal of Advancement in Earth and Environmental Sciences 3:14–21, Geology, v. 29, p. 415–418.

Goudie, A.S. 2004; Encyclopedia of geomorphology. International Association of Geomorphologists, London.

Keller, E. A. 1986. ‘Investigation of active tectonics: use of surficial Earth processes’, in Wallace, R. E. (Ed.), Active Tectonics, Studies in Geophysics, National Academy Press, Washington, DC, 136–147

Keller, E.A., Pinter, N., 1996, Active, Tectonics: Earthquaqe, Uplift and Landscape, Prentice Hall Publication, London, New Jersey, pp 121–205.

Keller, Edward A., Pinter, Nicholas, 2002; Active Tectonics Earthquake, Uplift, and Landscape; Prentice Hall Publisher. New, Jersey.

Kirby, E. and Whipple, K. X., 2001; Quantifying differential rock-uplift rates via stream profile analysis:

Molin, P., Pazzaglia, F.J., Dramis, F., 2004. Geomorphic expression of active tectonics in a rapidly deforming forearc, Sila Massif, Calabria, Southern Italy. American Journal of Science 304, 559-589.

Mosavi, EJ., Arian, M., 2015; Neotectonics of Kashaf Rud River, NE Iran by Modified Index 468 of Active Tectonics (MIAT). Int J Geosci 6: 776–794. 469. https://doi.org/10.4236/ijg.2015.67063

Ollarves, Reinaldo, Zhao, Siyuan, Gilby, Fleur, 2019; Interaction between the folded structures of the Western Papua New Guinea Highlands: an example of how surface observations can assist in subsurface understanding, Geological Society, London, Special Publications, 490, 311-327, 30 May 2019, https://doi.org/10.1144/SP490-2018-124

Ramirez-Herrara, M.T. 1998; Geomorphic Assessment of Active Tectonics in the Acambay graben, Mexican Volcanic Belt. Earth Surface Processes and Land forms. Vol. 23, pp 317-322.

Rockwell, T.K., Keller, E.A. and Jonson, D.L., 1985; Tectonic Geomorphology of Alluvial Fans and Mountain Fronts near Ventura, California. In: Morisawa, M. and Hack, J.T., Eds., Tectonic Geomorphology, Allen and Unwin Publishers, Boston, 183-207.

Schumm, Stanley A., Dumont, Jean F., Holbrook, John M. (2000). Active Tectonics and Alluvial Rivers. Cambridge university press.

 Silva, P. G., Goy, J. L., Zazo, C. & Bardaji, T., 2003; Fault-generated mountain fronts in southeast Spain: Geomorphologic assessment of tectonic and seismic activity. Geomorphology, 50, 203-225.

Sinha, SR., 2001; Neotectonic significance of longitudinal river profiles: an exampal from the Banas drainage basin, Rajasthan. J Geol Soc India 58:143–156.

Summerfield, Michael A., 2000; Geomorphology and Global Tectonics, Wiley.

Tomkin, J.H. & Braun, J. 1999; Simple models of drainage reorganisation on a tectonically active ridge system. New Zealand Journal of Geology and Geophysics, 42, 1-10, http://doi.org/10.1080/00288306.1999.9514827

Wells, S.G.,Bullard, T.F., Menges, C.M.,Drake, P.G., Karas, P.A., Kelson.K.L., Ritter,J.B., Wesling, J.R.,1988; Regional variations in tectonic geomorphology along a segmented convergent plate boundary, Pacific coast of Costa Rica. Geomorphology, 1: 239-265.

Zovoili E, Konstantinidi E, Koukouvelas IK., 2004; Tectonic geomorphology of escarpments: the cases of Kompotades and NeaAnchialos faults. Bull Geol Soc Greece XXXVI:1716–1725.